انعقاد تفاهمنامه‌های مختلف و تعیین اهداف متعدد برای کسب سهم بازار کشورهای همسایه و منطقه، از جمله اقدامات انجام‌شده در چند وقت گذشته بود، اما همیشه تنش‌های سیاسی یکی از موارد تاثیرگذار بر امر تجارت است. کارشناسان معتقدند ایران به‌‎دلیل نداشتن زیرساخت‌های مناسب فنی و قانونی برای صادرات، نمی‌تواند در دستیابی به اهداف کلان تجاری خود موفق باشد. حال اگر به این نقایص، مشکلات سیاسی جهانی و منطقه‌ای را هم اضافه کنیم، شرایط تجارت برای ایران دشوارتر خواهد شد. به‌عنوان مثال، پس از شدت گرفتن چالش‌های سیاسی میان آذربایجان و ارمنستان در چند ماه گذشته، میزان تجارت ایران با کشور آذربایجان بسیار کاهش یافت. پیش‌بینی می‌شود این کاهش ادامه‌دار باشد و اگر تنش‌ها بالا گیرد، دامن تجارت ایران را خواهد گرفت، اما در این میان، برخی کشورها حتی از شرایط متشنج سیاسی نیز به‌نفع اقتصاد خود بهره گرفته و این مسئله نشان از برنامه‌ریزی‌های گسترده و تخصصی این کشورها دارد. صمت در این گزارش با سیدجلال ابراهیمی، رئیس خانه اقتصاد و تجارت ایران و ترکیه درباره وضعیت تجارت در محدوده آسیای میانه و راهکارهایی که ایران می‌تواند تجارت خود را در شرایط کنونی حفظ کند، به‌ گفت‌وگو پرداخته است.

صادرات ترکیه به اروپا، ۱۶۸ برابر ایران

هر چند تجارت با کشورهای منطقه و توجه به ظرفیت‌های آن، از الزامات مهم است، اما نمی‌توان از بازار کشورهای اروپایی نیز غافل شد. اتاق بازرگانی تهران در یکی از گزارش‌های خود به بررسی وضعیت تجارت ایران، ترکیه و عربستان‌سعودی با اتحادیه اروپا پرداخته که نشان از فاصله قابل‌توجه آمارها میان این 3 کشور دارد.

اتحادیه اروپا با حضور ۲۷ کشور، یکی از اصلی‌ترین حوزه‌های تجاری در جهان محسوب می‌شود و باتوجه به اینکه این کشورها در سال ۲۰۲۱ ، بیش از ۲۱۰۰ میلیارد یورو واردات داشته‌اند، به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین مقاصد صادراتی کشورهای مختلف به حساب می‌آیند.

گزارش اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد که در نیمه نخست سال ۲۰۲۲ ، ترکیه نزدیک به ۵۰ میلیارد یورو صادرات به اتحادیه اروپا داشته است که این عدد در قیاس با آمار در حدود ۳۷ میلیارد یورویی سال گذشته، افزایش ۳۴ درصدی را نشان می‌دهد، همچنین ترکیه در طول این مدت، حدود ۴۶ میلیارد یورو از اتحادیه اروپا واردات داشته که این عدد نیز در قیاس با سال گذشته، افزایش ۲۰ درصدی را نشان می‌دهد.

در نیمه نخست سال ۲۰۲۲ ، عربستان‌سعودی به اتحادیه اروپا بیش از ۱۷ میلیارد یورو صادرات و در مقابل از این اتحادیه ۱۴ میلیارد یورو واردات داشته است.

 این آمار نشان می‌دهد که در حوزه صادرات ۹۶ درصد و در حوزه واردات ۱۴ درصد تجارت عربستان‌سعودی با اتحادیه اروپا رشد کرده است.

در ادامه، بررسی آمارهای تجاری ایران نیز نشان می‌دهد که در نیمه نخست سال جاری میلادی، میزان صادرات ایران به اتحادیه اروپا تنها ۵۵۶ میلیون یورو بوده و در مقابل حدود 2 میلیارد یورو نیز واردات ایران از این اتحادیه بوده است. به این ترتیب، صادرات ایران ۳۶ درصد و واردات ۱۱ درصد رشد کرده است.

 براساس آمار موجود، صادرات ترکیه به اتحادیه اروپا ۱۶۸ برابر ایران و صادرات عربستان‌سعودی نیز ۵۹ برابر ایران بوده است، همچنین ترکیه تراز تجاری مثبت ۲.۴ و عربستان‌سعودی مثبت ۲.۹ میلیارد یورویی را ثبت کرده، اما ایران در این حوزه تراز تجاری منفی ۱.۵ میلیارد یورویی داشته است.

به‌عنوان سوال نخست، تجارت با کشورهای منطقه آسیای‌میانه و اتحادیه‌های اقتصادی این محدوده مانند اوراسیا، چه منفعتی را برای کشورها به‌همراه دارد؟

در پاسخ به این سوال ابتدا باید ظرفیت تجاری منطقه آسیای‌میانه را بررسی کرد، چرا که بیشتر کشورهای حاضر در اتحادیه‌های مهم تجاری مانند اوراسیا، در این منطقه قرار گرفته و همچنین نگاه اقتصادی بسیاری از کشورهای جهان، به این کشورها و اتحادیه‌های این حوزه است.

کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا در حال‌ حاضر به‌میزان بالغ بر ۷۰۰ میلیارد دلار با کشورهای اروپایی تجارت می‌کنند.

میزان حجم مبادلات تجاری در بین کشورهای این منطقه نیز بالغ بر ۲۰ میلیارد دلار است. ترکیه اهمیت و ظرفیت تجارت در این منطقه را شناسایی و برای کسب سهم تجارت در این بازار، برنامه‌ریزی‌های جدی کرده است. ایران در چند مدت اخیر، برای بهبود روابط تجاری خود با کشورهای این منطقه تلاش زیادی کرده و تا حدی توانسته موفق باشد، اما هنوز راه زیادی در پیش دارد.

بیشتر کالاهای صادراتی ایران در حوزه محصولات کشاورزی بوده و به‌دلیل کمبودهای جدی در بحث لجستیک و سایر الزامات صادرات، تجارت ایران افزایش چشمگیری با کشورهای منطقه پیدا نکرده است.

 در حال ‌حاضر ترکیه با شناسایی و بررسی دقیق نیازها و ظرفیت‌های منطقه، نه‌تنها حضور خود را در تجارت با کشورهای آسیای‌میانه پررنگ کرده، بلکه برنامه‌ریزی‌های جدی و موثر برای توسعه تجارت خود حتی با کشورهای شرق آسیا انجام داده است. تمامی این موارد نشان‌دهنده اهمیت آسیای‌میانه برای تجارت و ظرفیت اتحادیه‌های همکاری اقتصادی این منطقه مانند اوراسیا است.

در صحبت‌های خود به تلاش ترکیه برای حضور پررنگ در تجارت کشورهای آسیای‌میانه اشاره کردید. آیا ترکیه توانسته جایگزین ایران در تجارت با کشورهای منطقه شود؟

در سال‌های گذشته، ایران فرصت زیادی برای توسعه تجارت با کشورهای منطقه را داشت، اما متاسفانه با برنامه‌ریزی‌ها و تصمیمات اشتباه مکرر، این فرصت را از دست داد. برای مثال، زمانی که آذربایجان به‌عنوان یک کشور مستقل شناخته شد، مردم این کشور به ایران علاقه زیادی داشتند و مجال مناسبی بود تا ایران به‌راحتی بتواند حضور پررنگی در بازار کشور آذربایجان داشته باشد، اما با تصمیم‌گیری‌های اشتباه، راه را برای ورود سایر کشورها باز کردیم. نه‌تنها در آذربایجان، بلکه برای توسعه تجارت با تمامی کشورهای منطقه، ایران برنامه‌ریزی و تصمیمات درستی اتخاذ نکرده و این موضوع سبب شده تا کشورهایی مانند ترکیه، بتوانند به‌راحتی از ظرفیت‌های تجارت در این محدوده استفاده کنند.

ترکیه نه‌تنها تجارت با کشورهای این منطقه را در دستور کار خود از سال‌های قبل قرار داد، بلکه از این کشورها برای عبور دادن قطار تجاری خود و رسیدن به بازارهای دورتر نیز استفاده کرد. ترکیه از کشورهای حوزه CIS و حضور در این کشورها برای ایجاد یک مسیر تجاری بهره گرفت و به اغین ترتیب توانست قطار تجارت خود را به چین و کشورهای آسیای‌شرقی برساند، از این‌رو ترکیه بخش زیادی از بازارهای تجاری و صادراتی منطقه را تصاحب کرده و به‌دنبال گسترش آن است.

عملکرد ترکیه و برنامه‌ریزی‌های این کشور برای دستیابی به بازارهای تجاری را چطور ارزیابی می‌کنید؟

ترکیه طی سال‌های اخیر در دسترسی به بازارهای صادراتی کشور چین و سایر کشورهایی که در این مسیر قرار داشتند، موفق عمل کرده و این موفقیت، حاصل برنامه‌ریزی، تلاش و تدوین راهبردهای کارآمد این کشور در عرصه تجارت است.

ترکیه سیستم حمل‌ونقل لجستیکی قدرتمندی داشته و توانسته ضمن شناسایی ظرفیت‌ها، هیچ فرصتی را از دست ندهد، همچنین از مسائلی که به‌عنوان تنش سیاسی یاد می‌شوند، برای تقویت تجارت خود استفاده کرده است. به‌عنوان مثال، ترکیه با ایجاد شورای همکاری منطقه‌ای ترک‌زبانان، کشورهای ترک‌زبان منطقه را  کنار هم جمع کرده و در این مجمع، شرایطی را برای تقویت و توسعه تجارت کشورهای ترک‌زبان منطقه با یکدیگر فراهم کرده است، بنابراین اگر نگاهی به عملکرد ترکیه در سال‌های اخیر بیندازیم، خواهیم دید این کشور با برنامه‌ریزی مدون و صحیح، توانسته خود را به‌عنوان یک کشور قدرتمند در عرصه تجارت نه‌تنها به منطقه بلکه به جهان ثابت کند.

بدیهی است، فعالیت‌های بازرگانی، نیازمند تهیه بسترها و فراهم‌ کردن تمامی الزامات اقتصادی بوده که ایران در این موضوع ناموفق عمل کرده است.

به‌نظر شما راهکار مهمی که ایران می‌تواند در راستای افزایش روابط تجاری خود با کشورهای منطقه به‌کار گیرد، چیست؟

همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، توسعه تجارت به ابزارها و لوازم متعددی نیاز دارد. برای صادرات، ابتدا باید محصولات صادرات‌محور داشته باشیم. متاسفانه امروزه بخش زیادی از کالاهای صادراتی ایران را محصولات کشاورزی و دامی تشکیل می‌دهند، هرچند در تجارت این کالاها نیز موفق نیستیم، چرا که بیشتر به‌دلیل مشکلات قانونی، ضعف‌های لجستیکی و سایر نقص‌های این‌چنینی پشت مرزها مانده و فاسد می‌شوند.

کالاهای فاسدنشده نیز با کیفیتی بسیار پایین به مقصد می‌رسند که در نهایت نشان می‌دهد ایران در صادرات محصولات کشاورزی خود نیز تا به امروز موفق عمل نکرده است، از این‌رو در ابتدا نبود کالاهای صادرات‌محور و وجود چالش‌های جدی در روند صادرات، از ضعف‌های ایران در تجارت است.

کمبود ماشین‌آلات حمل‌ونقل و تجهیزات لجستیکی، نقایص قانونی که روند تجارت را کند می‌کنند، نداشتن برنامه‌ریزی مدون و صحیح و سایر مسائل این‌چنینی، از موانع اصلی توسعه صادرات ایران به کشورهای همسایه محسوب می‌شوند.

 زمانی که ایران نتواند به کشورهای منطقه صادراتی داشته باشد، چطور انتظار می‌رود که بتواند وارد بازار کشورهای دورتر از منطقه مانند اروپا یا حتی آسیای‌شرقی شود؟

بنابراین در ابتدا ایران باید ضمن بهبود روابط دیپلماتیک خود با سایر کشورها، رویکرد خود به تجارت و صادرات را تغییر دهد، سپس با فراهم کردن زیرساخت‌های فنی موردنیاز و به‌روز جهانی، برنامه‌ریزی مناسب و کاربردی در این امر داشته باشد.

نقش بخش خصوصی و اتاق بازرگانی را در توسعه صادرات ایران چطور ارزیابی می‌کنید؟

یکی از راهکارهایی که می‌تواند منجر به توسعه صادرات ایران شود، تاسیس مراکز تجاری در کشورهای مقصد است.

متاسفانه امروزه بخش خصوصی سرمایه‌های مالی خود را در بانک‌ها نگهداری کرده و آن را وارد چرخه تجارت و سرمایه‌گذاری نکرده‌ است. فعالان بخش خصوصی و تاجران اتاق‌های بازرگانی می‌توانند در کشورهای مختلف، سرمایه‌گذاری کرده و با ایجاد بسترهای مختلف تجاری فرصت را برای توسعه صادرات فراهم آورند.

آنها می‌توانند با تاسیس مراکز تجاری در کشورهای همسایه و حتی کشورهای دورتر، سرمایه‌گذاری‌های سودبخشی را انجام دهند، چرا که باوجود این مراکز و برپایی نمایشگاه‌های تخصصی بین‌المللی، کالاهای ایرانی به سراسر جهان معرفی شده و مجالی برای افزایش تجارت با کشورها پدید می‌آید.

متاسفانه در حال ‌حاضر چنین روحیه‌ای برای سرمایه‌گذاری در تجارت در کشور حاکم نیست و فعالان بخش خصوصی نیز فعالیت چندانی در این امر ندارند. توسعه صادرات با همکاری دستگاه‌های دولتی و بخش خصوصی امکان‌پذیر بوده و این دو در کنار هم می‌توانند نقشی مهم را در تجارت کلان کشور به‌همراه داشته باشند.

سخن پایانی

همان‌طور که در گزارش عنوان شد، فعالیت بخش خصوصی یکی از ارکان مهم توسعه تجارت است. نه‌تنها در بحث صادرات و فعالیت‌های بازاریابی، بلکه حتی در تولید کالاهای صادرات‌محور نیز فعالان این بخش می‌توانند نقش کلیدی و مهمی داشته باشند، اما توجه به ظرفیت‌های بخش خصوصی، نباید ما را از وظایف بدیهی دستگاه‌های دولتی و کم‌کاری آنها در توسعه تجارت غافل کند. بسیاری از ضعف‌های امروزه چه در بحث قوانین و چه زیرساخت‌های فنی و لجستیکی، به‌دلیل بی‌توجهی دولت به الزامات تجارت است.