مسئله صادرات و واردات و تراز بازرگانی یک کشور به چند عامل مهم بستگی دارد. نخستین عامل این است که آیا یک کشور در راستای انقلاب‌های صنعتی، فناوری خود را به‌روز می‌کند یا خیر یا اگر هنوز به دیگر کشورها نرسیده است، چقدر می‌تواند فاصله خود را با تحولات انقلاب صنعتی کم و کمتر کند و برنامه‌ای برای ارتقای صنایع خود دارد یا خیر.

حال نگاهی بیندازیم به شرایط و وضعیت صنعت کشور ما.

امروزه بسیاری از صنایع در ایران قدیمی و از رده خارج هستند و بخش اعظم آنها نوسازی نشده‌اند. این شرایط از جایی به‌وجود آمد که ما از آغاز برای راه‌اندازی کارخانه به‌سراغ تکنولوژی روز نرفتیم و به‌منظور کاهش هزینه‌ها، کارخانه‌های قدیمی و دست دومی را خریداری کردیم که در همان زمان از فناوری چند ده سال قبل از خود استفاده می‌کردند. به‌عنوان نمونه می‌توان به تجهیزات کارخانه آلومینای جاجرم اشاره کرد. بسیاری از کارخانه‌های سیمان ما  وقتی به ایران آورده شدند، قدیمی و از رده خارج بودند. این وضعیت امروز هم به‌چشم می‌خورد و در حوزه هوانوردی یا راه‌آهن  جز یک مقطع کوتاه بعد از انقلاب، بیشتر هواپیما و قطارهای دست دوم و سوم وارد کشور می‌شود.

این اقدام دستاوردی جز مصرف بسیار بالای انرژی، آب، استهلاک زیاد و نرخ تمام‌شده بالا ندارد و به این ترتیب این صنعت نمی‌تواند با صنایع مشابه در کشورهای رقیب که دائم در حال رشد و پیشرفت هستند، هماوردی کند.

برای مثال باید مقایسه کرد که ذوب‌آهن اصفهان در حال ‌حاضر به‌ازای هر تن تولید خود، چه مقدار کک مصرف می‌کند و همین مقدار در چین، ترکیه یا هند (که در مسیر تبدیل شدن به دومین فولادساز بزرگ جهان است و میزان تولید خود را به ۵۰۰ میلیون تن رسانده)، چقدر است. این آیتمی مهم و اساسی است که نباید از توجه به آن غفلت کرد.

موضوع بسیار مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، وضعیت روابط خارجی است. هر کشوری باید با تعداد بسیار زیادی از کشورها مراودات بین‌المللی داشته باشد،اما بخش بزرگی از تراز بازرگانی ما شاید با کمتر از 10 کشور باشد.

در حال ‌حاضر بخش عمده صادرات ایران به کشورهایی مانند عراق، افغانستان و دیگر کشورهای ضعیف منطقه است و در بازار کشورهای بزرگ جایگاهی نداریم. روابط خارجی تنش‌آلود، به‌ویژه از زمان ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد به بعد، فقط به زیان کشور بوده است.

متاسفانه هم‌اکنون ما با کشورهای صاحب فناوری، ارتباط ناچیز و کمرنگی داریم و در نتیجه اگر بخواهیم فناوری‌های نوین را به داخل کشور منتقل کنیم، دچار مشکل می‌شویم. بیشترین حجم تحریم‌ها هم از سوی همین کشورها اعمال شده و رقبای آنها مانند روسیه و چین یا فناوری روزآمدی ندارند که در اختیار کشور ما بگذارند یا خود کپی‌کننده فناوری دیگران هستند و در این زمینه حرفی برای گفتن ندارند و به این ترتیب است که کشور ما امروزه هم برای واردات و صادرات کالا و هم برای بروزرسانی تجهیزات و خدمات خود دچار مشکل شده است.

موضوع سومی که باید به آن اشاره کرد، عبارت است از اینکه تراز بازرگانی ما براساس تعداد معدودی محصول است و اقتصاد بدون نفت در عمل در حد شعار باقی مانده است و در حالی که جز نفت می‌توانستیم روی معدن و صنایع معدنی یا دیگر صنایع خود برنامه‌ریزی کنیم، به دلایل چندی از جمله به‌روزنبودن تجهیزات و عقب‌ماندگی از فناوری روز دنیا قافیه را باخته‌ایم.

لازم به ذکر است که دولت تا چندی پیش با تخصیص امکانات و ارائه سوبسیدهایی از صنایع حمایت می‌کرد تا روی پای خود بایستند و پیشرفت کنند،برای مثال یارانه زیادی به آب، برق، گاز و سایر حامل‌های انرژی تعلق می‌گرفت، اما دیگر قادر نیست این رویه را ادامه دهد و بنابراین از سال ۸۹ به بعد به‌طور پلکانی آزادسازی قیمت‌ها را شروع کرده است.

از سوی دیگر، روند اشتباهی که در پیش گرفته شده تا با افزایش شدید نرخ ارز و ضعیف کردن پول ملی، کمبود بودجه دولت رفع شود، ضربه سنگینی به صنایع وارد آورده است، زیرا از یک سو، خرید مواد اولیه صنایع برپایه دلار است و از سوی دیگر، یارانه‌ای هم برای حامل‌های انرژی وجود ندارد و به این ترتیب نرخ تمام‌شده تولیدات به‌شدت افزایش پیدا کرده است.مشکلات تحریم، ترابری و بروکراسی هم مزید بر علت شده و در نتیجه مزیت رقابتی از دست رفته و کشتی صادرات به گل نشسته است.