دولت سیزدهم به‌منظور افزایش تبادلات تجاری خود در چند وقت اخیر به‌سمت اجرایی کردن برنامه‌ها و طرح‌های مهمی رفته است. یکی از این طرح‌ها، انجام مبادلات دوجانبه ایران و روسیه با ریال و روبل است. چندی پیش، علی صالح‌آبادی، رئیس کل بانک مرکزی ایران اعلام کرد که تهران و مسکو، مبادلات دوجانبه خود را به ریال ایران در برابر روبل روسیه آغاز کرده و صادرکنندگان کالا می‌توانند روبلی را که از طرف روسی به‌دست آورده‌اند، در بازار ایران برای واردات کالا از روسیه بفروشند. همزمان با حذف ارز دلاری 2 کشور از مبادلات تجاری خود، مبادلات ارزی ایران با روبل روسیه و ریال ایران آغاز شد. برخی بر این باورند که پذیرش ارزهای ملی در مبادلات تهران و مسکو در شرایطی است که این 2 کشور درگیر تحریم‌های امریکا هستند، اما تلاش دارند با تقویت همکاری‌های دوجانبه به دور از سیستم مالی جهانی «سوئیفت»، فعالیت‌های اقتصادی و تجاری خود را افزایش دهند. صمت در این گزارش، به بهانه هفته بانکداری اسلامی، ضمن پرداختن به ابعاد توسعه روابط تجاری ایران با روسیه، به بسترهای بانکی موردنیاز این فعالیت‌ها توجه دارد و در این‌باره با کارشناسان و فعالان اقتصادی به‌گفت‌وگو پرداخته است.

کاهش سهم ایران از بازار روسیه

کیومرث فتح‌الله کرمانشاهی، معاون کل اسبق سازمان توسعه تجارت، در گفت‌وگو با صمت، نسبت به اخبار افزایش روابط تجاری و بانکی ایران و روسیه واکنش نشان داد و گفت: در ابتدا باید تاکید کرد هر اتفاقی که راه تجارت را برای بازرگانان کشور تسهیل کند، قابل‌قبول است و باید اهالی کسب‌وکار و امور تجاری از آن روش پیروی کنند. در ارتباط با ایجاد بسترهای توسعه تجارت میان ایران و روسیه، می‌توان به ابعاد مختلفی اشاره کرد. روسیه برای ایران همواره یکی از شرکای مهم تجاری محسوب می‌شود، اما در سال‌های اخیر، آن‌طور که باید و شاید از ظرفیت‌های اقتصادی این کشور بهره‌برداری نکرده‌ایم. وی ادامه داد: اگر به آمارهای تجاری ایران طی سال‌های اخیر نگاهی بیندازیم، خواهیم دید باوجود هدف‌گذاری‌های جدی برای توسعه روابط با روسیه، آمارهای مناسبی در این‌باره نداشتیم. در حوزه تجارت، آمارهای اعلام‌شده از سوی گمرک، قابل‌استناد هستند. سازمان گمرک در آمارهای خود اعلام کرده در ۳ ماهه نخست امسال حدود ۵۰۸ میلیون دلار کالا میان 2 کشور ایران و روسیه رد و بدل شده است. حال اگر این رقم را مبنای پیش‌بینی برای میزان کل تجارت تا پایان امسال قرار دهیم، به رقمی حدود ۲ میلیارد دلار خواهیم رسید. به‌نظر می‌رسد، ۲ میلیارد دلار رقم کمی نسبت به ظرفیت‌های تجارت ایران و روسیه است. این فعال تجاری در ادامه تصریح کرد: براساس آمارهای گمرک، طی ۳ ماه نخست امسال، نسبت به مدت مشابه سال گذشته تجارت با روسیه از نظر حجمی و ارزشی افزایش ، اما صادرات ایران کاهش ۱۵ درصدی داشته و واردات از روسیه ۲۲ درصد افزایش یافته است. براساس آمار و ارقام گمرک، سهم ایران از بازار روسیه، کاهش یافته و این موضوع مسئله‌ای بسیار مهم و قابل‌توجه است.

فراهم‌ نبودن زیرساخت‌های تجاری

کرمانشاهی در ادامه، به برخی مشکلات مربوط به تجارت با روسیه اشاره کرد. او چالش‌های بانکی برای تجار و همچنین وجود نقایص در سیستم حمل‌ونقل و ترانزیت را از مهم‌ترین مسائل مربوط به تجارت ایران و روسیه معرفی کرد و در این‌باره توضیح داد: همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، آنچه در عمل می‌توان به آن استناد کرد، آمارهای مربوط به تجارت و نتایج شکل‌گرفته در پی فعالیت‌های اقتصادی است. ایجاد تسهیلات بانکی برای بازرگانان و ایجاد شرکت‌های مشترک تجاری، راهکارهایی است که می‌تواند میزان تجارت میان 2 کشور را افزایش دهد، همچنین بهبود روند مبادلات مالی و اجرایی شدن طرح تجارت با ارز مشترک 2 کشور، می‌تواند منجر به رشد حجم معاملات شود. وی در ادامه تاکید کرد: مباحثی مانند مشکلات در مراودات مالی و نقایص زیرساختی، از جمله مسائلی است که مربوط به چند سال اخیر نیست و جزو چالش‌های ریشه‌دار در بحث تجارت با کشور روسیه است. برخی بازرگانان برای بازگشت ارزهای حاصل از صادرات خود از روسیه در چند مدت اخیر به مشکل برخوردند و دولت باید مسائل بانکی میان 2 کشور را به‌طور ریشه‌ای حل کند. معاون کل اسبق سازمان توسعه تجارت به اهمیت نتیجه‌بخشی برنامه‌ها و طرح‌های توسعه‌ای تاکید کرد و گفت: تفاهمنامه‌ها و قراردادهای دوجانبه و چندجانبه زیادی برای توسعه تجارت ایران در سال‌های اخیر منعقد شده،اما به‌دلیل ضعف در اجرای این قراردادها، نتیجه چندانی را در بخش تجارت شاهد نبودیم. باید درباره تاثیر برقراری ارز مشترک در تجارت با روسیه نیز عنوان کرد تا زمانی که تفاهمنامه‌ها و برنامه‌ها به‌طور کامل اجرایی نشوند، نمی‌توان از کارآیی و تاثیر آن صحبت کرد.

هدف‌گذاری توسعه روابط با همسایگان

بهبود روابط بانکی میان ایران و روسیه، از شروط اصلی و اساسی نتیجه‌بخشی انجام تجارت با ارز مشترک میان این دو کشور است. کرمانشاهی، در رابطه با شرایط و آمادگی بانک‌های ایران و روسیه برای برقراری این دست تعاملات تجاری بیان کرد: برای فراهم کردن بسترهای بانکی اجرای طرح تجارت با ارز مشترک ایران و روسیه، رئیس بانک مرکزی ایران طی چند مدت اخیر سفرهای متعددی به روسیه داشته و درباره زیرساخت‌ها لازم به گفت‌وگو پرداخته است. به‌نظر می‌رسد دولت سیزدهم تلاش‌های زیادی را برای به‌ثمر رساندن طرح مذکور دارد، اما تا زمانی که انجام معاملات تجاری ایران و روسیه با ارز مشترک دقیق و کامل انجام نشود، نمی‌توانیم پیامدهای آن را در اقتصاد کشور به‌طور گسترده شاهد باشیم. وی ادامه داد: پیش‌تر تاکید کردم تا زمانی می‌توان درباره ابعاد نتایج یک طرح اقتصادی صحبت کرد که پیامدهای اجرای آن در آمار و ارقام رسمی به‌طورکامل مشهود باشد. در دهه ۹۰، بنا به دلایل مختلفی، روابط تجاری میان ایران و روسیه کمرنگ شد. حال دولت سیزدهم قصد دارد این یک دهه عقب‌نشینی از تجارت با روسیه را با اجرایی کردن طرح‌های مختلف اقتصادی و مالی احیا کند، همچنین افزایش روابط با کشورهای همسایه و در نظر گرفتن ظرفیت بازارهای این کشورها، از جمله هدف‌های اصلی تجاری دولت سیزدهم است و باید در ادامه دید، اجرای این اهداف در چه مرحله‌ای قرار خواهد گرفت.

دلار، ارزی جهان‌روا

این فعال تجاری در ادامه صحبت‌های خود به زیرساخت‌های اصلی توسعه تجارت اشاره کرد و گفت: علاوه ‌بر اجرای کامل طرح‌ها و تفاهمنامه‌های اقتصادی ـ تجاری، ایران باید برای فعالیت بازرگانان خود تسهیلات مختلفی را اعم از اصلاح تعرفه‌های گمرکی در نظر گیرد، همچنین رفع مشکلات بانکی و ارائه تضامین مربوط به بازگشت پول تاجران نیز از دیگر مسائلی است که نهادهای دولتی باید به آن توجه داشته باشند. علاوه بر تمام موارد یادشده، رفع نقایص مربوط به حوزه حمل‌ونقل دریایی و ریلی، از مهم‌ترین زیرساخت‌هایی است که باید از سوی دولت فراهم شود. ظرفیت دریای خزر برای توسعه دادن روابط تجاری با کشورهای حوزه این دریا، به نسبت محدود است، از این‌رو باید زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی را به این کشور افزایش و ارتقا دهیم. کرمانشاهی در ادامه به بحث دلارزدایی از تجارت ایران با سایر کشورها به‌ویژه روسیه اشاره کرد و در این‌باره گفت: بدون تردید دلار ارزی جهان‌روا بوده و بدیهی است که نمی‌توان به‌طور کامل آن را حذف کرد. اگر چالش‌های سیاسی میان ایران و امریکا را کنار بگذاریم، خواهیم دید به‌دلیل ساختار اقتصادی فعلی کشور، مناسب به‌نظر می‌رسد تا از نقش دلار در مسائل تجاری بکاهیم، از این‌رو مسئولان دولتی تلاش دارند تا از اثرگذاری دلار در روابط اقتصادی خود با سایر کشورها بکاهند. طرح تجارت با ارز مشترک با کشور روسیه نیز در راستای همین هدف منعقد شده، اما باید در ادامه براساس آمارهای به‌دست‌آمده، پیامدهای اجرای این تفاهمنامه را به‌طور دقیق بررسی کرد. 

محدودیت‌آفرینی تحریم برای تبادلات‌بانکی 

یدالله صادقی، رئیس اسبق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران در گفت‌وگو با صمت، توسعه صادرات را منوط به فراهم‌سازی بسترهای مناسب معرفی کرد. او معتقد است: تحریم‌ها، یکی از موانع اصلی توسعه تجارت و اجرای هر راهکاری که بتواند فشارهای این مسئله را کاهش دهد، ضروری است. او در این‌باره توضیح داد: یکی از مشکلات اصلی تاجران ایرانی، بحث بازگشت ارز حاصل از صادرات آنها است. بازرگانان و فعالان تجاری، به‌دلیل وجود تحریم و محدودیت‌های بانکی، نمی‌توانند به‌راحتی درآمدهای صادراتی خود را وارد کشور کنند. از سویی دیگر، برای مسئله مدت زمان رفع تعهدات ارزی خود با دولت در بسیاری از موارد درگیر چالش بوده و همین موضوع نشان می‌دهد بازگشت ارز حاصل از صادراتی، بحثی جدی در فعالیت‌های تجاری امروز است. وی ادامه داد: بازرگانان برای انتقال درآمدهای صادراتی خود، به‌طورمعمول از روش‌های جایگزین برای دور زدن تحریم‌های بانکی ایران استفاده می‌کنند، هرچند از طریق این روش‌ها ارزها به کشور وارد می‌شوند، اما باید تاکید روش‌های غیرمستقیم برای واردات ارزهای صادراتی، هزینه‌بر و زمانبر است، از این‌رو فعالان تجاری در برخی موارد رقم‌های بسیار کلانی را برای انتقال ارز به افراد واسطه پرداخت کرده‌اند و این جابه‌جایی‌ها سبب می‌شود تا روند حصول درآمدهای صادراتی بسیار کند شود، بنابراین تحریم‌ها به‌طور مستقیم بر تجارت خارجی ایران اثر گذاشته و محدودیت‌های سیستم‌های بانکی کشور، مشکلاتی را برای تاجران به‌وجود آورده‌اند.

توسعه تجارت با ارزهای ملی

صادقی در ادامه به جایگاه ارز در تبادلات مالی ایران با سایر کشورها اشاره کرد و گفت: همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، با افزایش تحریم‌ها علیه ایران، ارزآوری برای کشور مورد هدف قرار گرفت. صادرات نفتی و هم غیرنفتی، به‌دلیل مشکلات متعدد نتوانستند ارزآوری چندانی برای ایران داشته باشند. ارزآوری محدود به‌همراه شکل‌گیری تورم در بازارهای داخلی به‌دلیل مشکل در تامین مواد اولیه (که بخش عمده‌ای از آنها وارداتی است)، سبب شد تا اقتصاد ایران دست‌اندازهای مهمی را تجربه کند. در چنین شرایطی، هرگونه راهکاری که بتواند به بازارهای داخلی ایران ثبات بخشیده و از تاثیر نوسانات نرخ ارز بکاهد، راه‌حلی مناسب به‌نظر می‌رسد. وی ادامه داد: در حال ‌حاضر ایران قصد دارد تا با کشور روسیه، معاملات خود را برمبنای ارزهای مشترک قرار دهد، به‌عبارتی ریال و روبل جای دلار را بگیرد و همچنین تبادلات بانکی برای فعالیت‌های تجاری میان 2کشور تسهیل شود. اگر این طرح پیامدهای مثبت همراه خود داشته باشد، در صورت انجام توافقات سراسری، می‌توان تجارت با کشورهای دوست را با ارز ملی انجام داد؛ در چنین شرایطی، از اهمیت و تاثیر دلار و همچنین فشار تحریم‌ها علیه ایران در تعاملات تجاری کاسته خواهد شد و از این‌رو مناسب به‌نظر می‌رسد تا تجارت با ارزهای ملی با سایر کشورها در دستور کار ایران قرار گیرد. 

سخن پایانی 

هرچند بسیاری از افراد به‌ویژه مسئولان دولتی معتقدند اجرایی شدن طرح تجارت با ارز ملی می‌تواند زمینه توسعه تجارت را برای کشور فراهم کند، برخی عقیده دارند این موضوع می‌تواند جنبه‌های منفی نیز برای کشور داشته باشد. کریم اسدی، پژوهشگر اقتصادی، تعداد مبادلات تجاری ایران با روسیه را کم و نامتوازن دانست؛ به‌عقیده او این میزان تجارت نمی‌تواند تاثیر زیادی بر رشد اقتصاد ایران داشته باشد و ادامه روند کنونی تجارت با مسکو بر تهران تاثیر منفی خواهد گذاشت.

 به‌گزارش الجزیره، این پژوهشگر در صحبت‌های خود تایید کرد که پیمان‌های پولی دوجانبه برای دور زدن تحریم‌های خارجی و تسهیل تجارت بین کشورها مفید است، اما تهران و مسکو از صادرکنندگان بزرگ انرژی در جهان هستند و دوطرف کالایی برای ارتقای تجارت دوجانبه بین خود ندارند؛ جز مواد غذایی که صادرات آنها از روسیه به ایران، پس از جنگ افزایش یافت. از سویی دیگر، روسیه جزو شرکای اصلی ایران در جهان نیست و حدود ۶۰ درصد تجارت تهران در حال‌ حاضر با چین، امارات، عراق، افغانستان و کره‌جنوبی است.

براساس گفته‌های این پژوهشگر اقتصادی، بخشی از کارشناسان، افزایش تجارت با روسیه را به چشم اتفاق روشنی نمی‌بینند و برای این نظر، خود استدلال‌های محکمی دارند. باید در ادامه با اجرای طرح فعالیت‌های اقتصادی با روسیه توسط ارز مشترک، چه پیامدهای مثبت و منفی برای تجارت خارجی و همچنین وجهه کشور به‌همراه خواهد داشت.