صنایع‌دستی هم در خودروسازی و هم قطعه‌سازی می‌تواند مورداستفاده قرار گیرد تا هنر ایرانی در محصولات داخلی متبلور شود. خودروسازان بازار صادراتی گسترده‌ای ندارند اما تبلور هنر ایرانی در خودرو می‌تواند یکی از بهترین معرف‌های ما در سایر کشورها باشد. زمانی استفاده از صنایع‌دستی در شرکت‌های خودروساز و قطعه‌ساز بسیار مطرح بود اما موضوع بدون نتیجه و در حد تئوری باقی ماند. چرا این‌گونه شد؟ چگونه می‌توان المان‌های هنر ایرانی را در محصولات تولید داخل لحاظ کرد؟ صمت در این گزارش به جایگاه صنایع‌دستی ایران در صنایع بزرگ و پیشران مانند صنعت خودرو پرداخته است.

حساسیت محصول

رضا رضایی، عضو هیات‌مدیره انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو کشور که در حوزه تولید داشبورد، رو دری و صندلی خودرو فعالیت دارد، درباره بکارگیری صنایع‌دستی در این قطعات به صمت گفت: صنعت خودرو صنعتی پیشران و «های‌تک» در بین صنایع بوده و حساسیت اجزای تشکیل‌دهنده خودرو به لحاظ فنی و کاربرد، اهمیت مسئله را شفاف‌تر می‌کند.

هر قطعه دارای یک شناسنامه است که در این شناسنامه، انواع تست‌ها دیده می‌شود و در نتیجه اضافه کردن هر موردی به این اجزا باید بتواند آزمون‌های کیفی و ایمنی را پاس کند.

وی افزود: در حال‌حاضر شاخص‌های تعیین‌شده در بحث استاندارد قطعات، صنعتگر را برای تغییرات محتاط‌تر کرده است.

او ادامه داد: برخی قطعه‌سازان موضوع بکارگیری صنایع‌دستی در تزئینات داخلی خودرو را دنبال کردند اما به نتیجه مشخصی نرسیدند و این موضوع در میانه راه رها شد.

این فعال صنعت قطعه در ادامه به موضوع مسئولیت اجتماعی و خدمات یک صنعت به سایر حوزه‌ها اشاره و عنوان کرد: در حال‌حاضر تولیدکنندگان زیادی هستند که در راستای اجرای مسئولیت اجتماعی تولید برخی قطعاتی که امکان ساخت آنها ساده است را به زندانیان سپرده‌اند.

 با این سیاست علاوه بر تولید کالای موردنظر زندانیان نیز می‌توانند با کسب درآمد، بخشی از هزینه‌های خانواده خود را بپردازند. با این همه، هنوز بستر برخی تغییرات همچون استفاده از صنایع‌دستی ایرانی در محصولاتی مانند خودرو فراهم نشده و نیاز به کار بیشتر دارد.

آزمون‌های متعدد

رضایی با اشاره به کیفیت مواد اولیه و اهمیت آن گفت: تک‌‌تک مواد اولیه تشکیل‌دهنده قطعات و مجموعه‌ها باید انواع آزمون‌های کیفی و ایمنی را بگذرانند و شاید این مسئله اجرای این ایده را در خودروها به تعویق انداخته است.

او گفت: این تغییرات نیازمند آزمایش‌هایی است تا خانوارها بتوانند در تامین اقلام موردنیاز، صنعتگر را همراهی کنند.

 سال‌ها قبل که این موضوع مطرح شد، خانوارها از سواد و تبحر موردنیاز برخوردار نبودند، چراکه استفاده از هنر سوزن‌دوزی یا سایر حوزه‌های صنایع‌دستی بیشتر در روکش صندلی‌ها کاربرد دارد و چرم مناسب و مورداستفاده این صندلی‌ها باید برای این امر آماده شود.

او گفت: چرم به‌کار رفته در صندلی خودروها دارای مشخصات و استانداردهای خاصی است و اگر قرار باشد تغییراتی در شکل ظاهر آنها رخ دهد باید جنس چرم متفاوت شود. البته در دوره‌ای که پیکان تولید می‌شد، چرم دسته‌دنده به خانواده‌هایی داده می‌شد تا آن را آماده کنند اما مشکلی رخ داد که این امر ادامه پیدا نکرد.

به‌عنوان مثال، فورشیا که در زمینه تولید انواع صندلی‌ها در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کند، یک گروه مهندسی بزرگ فقط برای انواع روکش صندلی در اختیار دارد تا تولید را مدیریت کنند؛ بنابراین این تغییرات به‌سادگی محقق نمی‌شود.

هنر و خودروسازان بین‌المللی

رضایی معتقد است به‌دلیل الزام برخی استانداردها و رعایت برخی شاخص‌ها، حتی در تزئینات داخلی خودرو نمی‌توان از صنایع‌دستی و امکاناتی که ظرفیت آن بیشتر در خانه‌ها وجود دارد، استفاده کرد.

وی اضافه کرد: در بسته‌بندی شاید بتوان تا حدودی از این هنر بهره برد. این رویکرد را بارها امتحان کرده‌ایم اما نیاز به مدیریت خاصی دارد که تا امروز محقق نشده است.

عضو هیات‌مدیره انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو کشور در پاسخ به این پرسش که آیا کشورهای دیگر از هنر بومی خود در صنعت خودرو استفاده کرده‌اند، گفت: برخی کشورها مانند ترکیه در داشبورد و بخش‌هایی از داخل خودرو از چوب استفاده می‌کنند. البته در این حوزه باید دارای مهارت خاصی بود.

 ترکیه در محصولات گران‌قیمت از تزئینات چوبی برای در و داشبورد خودروها بهره می‌گیرد. حتی این قطعات ساخته و برای خودروسازان آلمانی ارسال می‌شود تا در تزئینات خودروهایی مانند بنز مورداستفاده قرار گیرد اما تیراژ آن در حد و اندازه‌ای نیست که منجر به اشتغالزایی زیادی در این بخش شود.

رضایی گفت: مواردی می‌توان دید که برخی خودروسازان از هنر خاصی برای محصولات خود بهره برده‌اند.

ماندگاری هنر با روزآمدی آن

استفاده از هنر شاید اشتغال زیادی ایجاد نکند اما سبب می‌شود هنرهای ملی در گذر زمان از یادها نرود و با تلفیق در سایر حوزه‌ها پربارتر شده و توسعه پیدا کند.

رضایی در ادامه سخنان خود یادآور شد: دو مانع بزرگ بکارگیری هنر در صنعت خودرو، یکی شاخص‌های استانداردی بوده که نیاز به مهارت و تبحر خاص دارد و دیگری تیراژ صنعتی است. تولیدات خانگی و سنتی نمی‌تواند پاسخگوی تمام خودروها باشد.

اما استاندارد مهم‌ترین مانع برای استفاده از صنایع‌دستی در خودرو است و اینکه در این زمینه تولید انبوه این محصولات مطرح می‌شود؛ بنابراین همگانی و عمومی نیست و شاید به‌صورت استثنا در برخی خودروهای لوکس دیده شود.

ضرورت سفارش کار به هنرمندان

محمدرضا محبوب‌فر، کارشناس و پژوهشگر صنایع‌دستی و حوزه بحران‌های محیطی درباره استفاده از هنر در صنعت به صمت گفت: صنایع‌دستی در ایران مهجور واقع شده‌اند و گویا بنا نیست به‌جای صنایع آب‌بر و مخرب محیط‌زیست از صنایع پاک مانند صنایع‌دستی استفاده شود.

وی افزود: معتقدم شاید برخی به عمد می‌خواهند صنایع‌دستی پرقدرت و توانمند نشوند که بازار خودشان را داشته باشند. او ادامه داد: برای استفاده از صنایع‌دستی در محصولات، سازنده باید پیگیر موضوع باشد؛ بنابراین در صنعت خودرو این امر باید خواسته خودروساز باشد؛ یعنی شرکت‌های خودروساز حداقل برای تزئینات داخلی، سفارش کار به هنرمندان بدهند تا بنا بر بازار تقاضا تولید انجام شود. بسیاری از برنامه‌ها فقط روی کاغذ می‌آید، حتی اگر قانون باشد اما در مرحله اجرا، عملیاتی نمی‌شود. به‌عنوان مثال، چنین موضوعی درباره تشکیل بازارچه‌های صنایع‌دستی در استان‌ها هم رخ داد. با وجود اینکه قانون در مجلس تصویب و ابلاغ شده اما این بازارچه‌ها هیچ‌گاه شکل نگرفت.

صنایع‌دستی دغدغه نیست

یکی از خودروسازان بزرگ پیش‌تر تا حدودی در تولید کیف و بسته‌بندی‌های خاص از هنر سوزن‌دوزی بلوچ‌ها استفاده کرده بود. محبوب‌فر گفت: این موضوع ادامه نیافت و زمانی این بحث مطرح بود که از صنایع‌دستی در خودروها هم استفاده شود که رها شد. سازمان میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی وقت هم این موضوع را پیگیری کرد اما اجرایی نشد و حتی زمانی که این سازمان به وزارتخانه تبدیل شد، دوباره چنین مسائلی دغدغه مسئولان و مدیران این وزارتخانه قرار نگرفت.

وی تصریح کرد: در حال‌حاضر بسیاری از شاغلان صنایع‌دستی، تشنه حمایت و توسعه فعالیت‌های خود هستند. تحریم فعالیت این صنایع را تحت‌الشعاع قرار داده و دغدغه‌های ارزی و... حوزه صنایع‌دستی را به محاق برده و حمایت از صنایع‌دستی و شاغلان آن از دستور کار دولت خارج شده است.

ضرورت وجود تقاضا

این کارشناس حوزه صنایع‌دستی و گردشگری درباره راهکار استفاده از هنر در صنایع به‌ویژه صنعت خودرو عنوان کرد: معتقدم بهتر است خودروسازان نیازهای خود را به فراخوان بگذارند تا شاغلان صنایع‌دستی اطلاعات لازم را کسب و از بهترین کارهای خودشان رونمایی کنند. در ادامه خودروسازان از بین پیشنهادها تصمیم بگیرند. همچنین وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی باید گام نخست را بردارد و هنر را به‌نوعی به صنعتگر بقبولاند تا حداکثر بهره‌برداری را از این حوزه ببرند.

صنعتی شدن هنر

هنرمندان فعال صنایع‌دستی در ایران با روش‌های سنتی به‌طور محدود فعالیت دارند. محبوب‌فر در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان صنایع‌دستی را صنعتی کرد و در صنعت به‌کار گرفت، گفت: در حال‌حاضر برای تمام خودروهای تولید داخل این ظرفیت در صنایع‌دستی وجود دارد که مثلا روی داشبورد یا روکش صندلی‌ها از این هنر استفاده شود. از سوی دیگر، بسیاری از صنعتگران این توانمندی را دارند به علاقه‌مندان آموزش دهند، کارآفرین باشند و صنایع اصیل دارای هویت ملی را به شکل دستی تولید کنند.

این کارشناس حوزه صنایع‌دستی ادامه داد: ماشینی و صنعتی شدن هنر نیاز به ابزار دارد و اگر تقاضا از سوی شرکت‌های صنعتی مانند خودروسازان بالا باشد، می‌توان کارگاه‌ها و واحدهای هنری بیشتری راه‌اندازی کرد تا پاسخگوی نیازها باشند. او اظهار کرد: مشکلی به لحاظ نیروهای ماهر، مواد اولیه، توانایی‌ها و ظرفیت‌های موردنیاز در صنایع‌دستی نداریم، فقط باید دولت حمایت کند و بازار تقاضا به‌وجود آید. خودروساز می‌تواند یکی از بازارهای صنایع‌دستی ملی و اصیل ایرانی باشد که این آثار را ماندگار خواهد کرد.

محبوب‌فر در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر اینکه آیا ظرفیت ما در صنایع‌دستی به اندازه تولید روزانه ۲ هزار خودرو خواهد بود، گفت: امکانات موجود حتی بیشتر از این است و باید آنها را به کارگرفت. در این میان اما بهانه‌جویان با بیان اینکه ظرفیت لازم در صنایع‌دستی وجود ندارد آن را به حاشیه برده‌اند.

وی درباره شاخص‌های استاندارد و لحاظ شدن آن در محصولات هنری بیان کرد: این امر شدنی است. در حال‌حاضر هنرمندان صنایع‌دستی می‌توانند با استفاده از مواد اولیه طبیعی و مصنوعی، حتی صندلی خودرو با ویژگی ارگونومیک تهیه کنند. دولت باید گام‌های استواری به این سمت بردارد.

محبوب‌فر ادامه داد: استفاده از هنر در خودروسازی حتی برای مصرف‌کننده هم جالب بوده و جذابیت دارد و نوعی بدعت در تولید خواهد بود که تولیدکننده را در بازار رقابت جلو انداخته و سهمش از بازار را گسترش می‌دهد. استفاده از هنر اصیل ایرانی یک خلاقیت در خودروسازی خواهد بود که نمایی از پست‌مدرنیسم یعنی ترکیب مدرنیته و سنت است. چنین ایده‌ای چون کمتر از طریق کشورهای توسعه‌یافته دنبال می‌شود، یک ایده مناسب و رقابتی در بازار جهانی خواهد بود. یک‌سوم صنایع‌دستی جهان از نظر تنوع در ایران تولید می‌شود و این یک نقطه قوت برای صنایع و اقتصاد کشور به‌شمار می‌رود.

سخن پایانی

اماواگرهای بهره‌گیری از هنر در صنایع زیاد است و در این میان، صنعتگران مواردی مانند شاخص‌های استاندارد و تیراژ تولید را از موانع موجود بر سر راه استفاده از هنر در صنایع می‌دانند؛ اینکه هنرمندان صنایع‌دستی بیشتر به شکل سنتی فعالیت دارند و برای کار در صنعت تبحر لازم را ندارند.

از سوی دیگر، کارشناسان صنایع‌دستی معتقدند ظرفیت صنایع‌دستی در کشور و بلکه جهان بالاست و ایران جزو چند کشور نخست جهان در تنوع و تولید صنایع‌دستی به‌شمار می‌رود. آنها سد بکارگیری هنر در صنعت را بیشتر تئوری می‌دانند، اینکه تولیدکننده تقاضای استفاده از هنر را در محصولات خود ندارد و معتقدند هنرمندان داخلی اگر سفارش کار داشته باشند، به‌طور قطع می‌توانند با برنامه‌ریزی و مدیریت، هنر اصیل ایرانی را حتی در بازار خودرو به نمایش بگذارند.