معیارهای زیباشناسی، زمینه‌ساز شکل‌گیری هنر هستند و هیچ هنری نمی‌تواند بدون آنها ظهور کند. اساسا، دیدگاه هنری و مبتنی بر اصول و قاعده‌مندی‌های هنری در گرایش‌هایی مانند طراحی شهری با پرسش‌های فراوانی روبه‌رو است. زیبایی به‌عنوان پدیده‌ای بصری، یکی از عواملی است که به شهر، کیفیتی تجربی می‌بخشد. مولفه‌های بصری، بخشی از عواملی هستند که در تجربه شهر موثر بوده و توجه به ویژگی‌ها و الزامات هر یک از این سطوح- از دیدگاه قوانین بصری- برای شناسایی شخصیت شهر، ضروری هستند. اگر اصول طراحی براساس مولفه‌های زیباشناختی باشد، اجتماع با تمایل بیشتری آنها را می‌پذیرد. رنگ اشیا از ساختمان و خودرو گرفته تا لباسی که بر تن شهروندان خودنمایی می‌کند، همه بر بیننده تاثیرگذار بوده و حتی ساختمان‌ها، خودروها و شیشه‌های دود گرفته می‌تواند بر ناهنجارهای اجتماعی دامن بزند.

بی‌توجهی به هنر

هما فاطمی، کارشناس حوزه طراحی صنعتی درباره تاثیر آلودگی بصری خودروها، رنگ آنها، تردد موتورسیکلت‌ها از محدوده مخصوص عبور عابران‌پیاده و... به صمت گفت: شکی نیست اصول هنری، نه‌تنها معماری که در حوزه محصولات صنعتی هم رعایت نمی‌شود؛ از این‌رو امروز شهر زیبایی برای شهروندان وجود ندارد. شهرها خاکستری بوده و رنگی در آنها دیده نمی‌شود، چون به هنر بی‌توجه بوده‌ایم و هستیم.

وی افزود: بی‌توجهی به زیبایی‌های بصری و ازدیاد آلودگی در این حوزه، خود عاملی در ایجاد ناهنجاری شهری شده است. حرکت ناموزون خودروها، رعایت نکردن قوانین از سوی صاحبان خودرو و... باعث پریشانی ذهنی در تمام رده‌های سنی شده است.

او ادامه داد: کودکان و افراد مسن با این حجم از آلودگی بصری در کنار آلودگی صوتی، بیشتر در معرض بیماری‌های روحی و روانی هستند که این وضعیت، منجر به پریشانی ذهنی افراد می‌شود، اگرچه به این آلودگی‌های بصری و صوتی عادت کرده‌ایم.

این کارشناس حوزه طراحی صنعتی با بیان اینکه استفاده از  رنگ و عناصر رنگی، تاثیر زیادی در روح آدمی دارد، گفت: در حال‌حاضر در زندگی شهری، افراد از آسمان آبی محروم شده‌اند و شهرها پر شده از خودروهایی که اگر هر یک، فقط یک قانون را اگرچه جزیی رعایت نکنند، با حجمی از ناهنجاری شهری مواجه خواهیم شد که شکل فعلی کلانشهرهایی مانند تهران را توجیه می‌کند.

وی اظهار کرد: چسباندن انواع آگهی، زیبا نبودن بیلبوردهای شهری، خلأ پوشش‌های گیاهی و کمبود فضاهای سبز و... چشم‌ها را عادت به دیدن آجر و سیمان‌هایی داده که تداعی‌کننده نازیبایی در زندگی شهرنشینی در ایران است.

اصول زیباشناختی

فاطمی در ادامه سخنان خود با تاکید بر تاثیرپذیری ذهن از آنچه می‌بیند، گفت: اصول زیباشناختی در شهرها رعایت نمی‌شود، زیرا نظر متخصصان این حوزه نادیده گرفته می‌شود. چه بسیار تحصیلکرده‌های متخصصی که در کشور تربیت شده‌اند و برای آموزش آنها هزینه شده، اما دیدگاه‌ها و نظرات‌شان به‌کار گرفته نمی‌شود. وی تصریح کرد: چرا باید محصولات صنعتی با رنگ‌های تیره و کدر تولید شوند که چشم‌نواز نیستند. استفاده از رنگ‌های تیره خود بخشی از آلودگی بصری زندگی امروز برخی از جوامع از جمله کشور ما شده است.

فاطمی خاطرنشان کرد: رنگ‌ها در ایجاد آرامش تاثیر مستقیم و غیرمستقیم دارند، به‌طوری که رنگ‌های تیره موجب افسردگی افراد می‌شوند یا استفاده از رنگ‌های کدر باعث ایجاد بی‌حوصلگی شده و انرژی افراد را تخلیه می‌کنند. بی‌توجهی به قوانین شهری، زندگی را سخت‌تر و پیچیده‌تر کرده و زمینه برخی مشکلات روحی را به‌وجود آورده است.

مسئله‌ای پایه‌‌ای

این کارشناس حوزه طراحی صنعتی با بیان اینکه زیباسازی شهری و رفع آلودگی بصری، مسئله‌ای پایه‌ای است، بیان کرد: در این‌باره از شهروندان کاری ساخته نیست و فقط باید فرهنگ‌سازی شده و این رویکرد از درون خانواده‌ها شروع شود.

وی با بیان اینکه مهندسان در ساخت خانه‌ها باید از طراحان متخصص استفاده کنند، ادامه داد: اصلاح برخی قوانین نیز ضرورت دارد تا ایده افرادی مانند طراحان صنعتی در مسیر تولید، قدرت اجرا داشته باشد.  در این‌باره، کارشناسان بسیار تلاش کرده‌اند، اما راه به‌جایی نبرده‌اند، زیرا قوانین نیاز به اصلاح داشته و فرهنگ‌سازی عمومی ضروری است.

فاطمی در پایان اظهار کرد: اگر نظرات در کنار هم مطرح شوند، ثمربخش‌تر و کارسازتر هستند. در حال‌حاضر، سلامت روان جامعه ما در خط درست قرار ندارد؛ از این‌رو در زندگی شهری، با مشکلات جدی روبه‌رو هستیم.

مهم‌ترین مقوله معماری

محمدعلی پورنیا از کارشناسان حوزه شهری درباره آلودگی بصری شهری به صمت گفت: در دولت قبل، شهردار تهران ایده‌ای را در زیباسازی شهر ارائه داد که اگر اجرا می‌شد تاثیر زیادی در رفع آلودگی بصری شهر تهران داشت.

 وی در توضیح این ایده افزود: قرار بود هر منطقه از این کلانشهر، دارای یک رنگ بوده و به این ترتیب شهری با رنگ‌های متنوع داشته باشیم. با وجود اینکه، این طرح، طرح اثرگذاری بود، اما به مرحله اجرا نرسید.

او ادامه داد: دیزاین، یکی از مهم‌ترین مقوله‌های معماری شهری بوده که در کشور کمتر دیده می‌شود. امروز علاوه‌بر نظافت خیابان‌ها، طراحی زیبای شهر، یکی از حقوق شهروندان است. این حق و درخواست شهروندان بوده که بیش از چند ساعت فعالیت دارند و برای تردد در شهر حق آنهاست که با بهره‌گیری از زیباهای بصری، بخشی از خستگی ذهنی خود را رفع کنند.

این کارشناس حوزه شهری اضافه کرد: مسیر تردد شهروندان باید تمیز و زیبا باشد؛ چه با استفاده از محصولات صنعتی و چه هنری.

زیباسازی از دل فرهنگ داخلی

پورنیا در پاسخ به این پرسش که چقدر می‌توانیم از تجربه سایر کشورهای صنعتی در این حوزه بهره‌برداری کنیم، گفت: استفاده از طرح و ایده دیگران نمی‌تواند خیلی مناسب باشد، زیرا هر کشوری دارای پیشینه تاریخی و تمدنی جداگانه بود و در درون آنها هنر و فرهنگ یک ملت متبلور است. این اشتباه است که برخی مسئولان با مسافرت به کشورهای مختلف به بهانه الگوگیری شهری از آنها، از بودجه کشور استفاده کرده و بخواهند طرح‌های خارجی را در حوزه شهری استفاده کنند. می‌توان مقوله‌های زیباشناختی را از دل فرهنگ و تاریخ کشور بیرون کشید و از آلودگی بصری فعلی شهرها کاست.

وی ادامه داد: در زمانی با سفر مدیران شهرداری تهران به ترکیه، با دیدن خیابان‌های سنگفرش شده خواسته شد این ایده در تهران هم پیاده شود. به‌این ترتیب یکی از پرترددترین خیابان‌ها تهران سنگفرش شد. این موضوع، تردد خودروها و اتوبوس ناوگان حمل‌ونقل عمومی را با مشکل مواجه کرد و در انتها با وجود هزینه‌های بسیار، خیابان سنگفرش شده دوباره محل عبور و مرور خودروها شد.

او گفت: هنگامی که بدون تدبیر و اندیشه، صرفا کپی‌کاری می‌شود، نمی‌توان انتظاری بیش از این داشت. در حالی که همین ایده می‌توانست برای بازار اجرا شود که تردد خودرو در آنجا وجود ندارد و محل رفت‌وآمد شهروندان برای خرید است.

پورنیا اظهار کرد: مقوله زیباسازی مهم است، اما برای رفع مشکلات نیاز نیست از کشوری مثل آلمان الگوبرداری کنیم و باید با توجه به فرهنگ و هنر ایرانی  مبادرت به این امر کنیم.

این کارشناس حوزه شهری در بخشی دیگر از سخنان خود عنوان کرد: ایران  در ایجاد آلودگی صوتی رتبه‌دار است. این مسئله هیچ راه‌حلی ندارد، جز فرهنگ‌سازی. بوق زدن‌های ممتد باعث آزار گوش‌ها و در نهایت روح و روان شهروندان به‌ویژه بیماران می‌شود.

یک قانون و یک اجرا

پورنیا با اشاره به تبلیغات شهری که روی بدنه اتوبوس‌های ناوگان حمل‌ونقل عمومی انجام می‌شود، عنوان کرد: زمانی پلیس راهنمایی و رانندگی در ایام محرم به صاحبان خودرو اعلام کرد در صورت شعارنویسی روی خودروهای خود جریمه خواهند شد، زیرا مانع دید راننده می‌شود. این در حالی است که در همان زمان شاهد تبلیغات چند متری روی اتوبوس‌های شهرداری تهران بودیم.

او تاکید کرد: اگر قرار است قانونی وضع و اجرا شود باید برای همه یکی باشد. پلیس راهنمایی و رانندگی نباید رفتار دوگانه داشته باشد و خودروهای شخصی را برای شعارنویسی جریمه کند، اما اتوبوس‌های شهرداری را خیر. در واقع مانع تبلیغات روی اتوبوس‌ها نشدند، زیرا شهرداری از این راه کسب درآمد می‌کرد.

تنوع رنگی و آموزش شهروندان

این کارشناس حوزه شهری با اشاره به تاثیر رنگ‌ها ادامه داد: می‌توان ایده شهردار اسبق تهران را برای اتوبوس‌های ناوگان حمل‌ونقل عمومی اجرا کرد، به‌طوری که اتوبوس‌های هر منطقه دارای رنگی متفاوت از سایر مناطق باشد.

او گفت: هنگام فرهنگ‌سازی برای صاحبان وسایل نقلیه باید شهروندان هم آموزش ببینند که درون اتوبوس‌ها یا واگن مترو چیزی ننویسند و در حفظ زیبایی این وسایل تلاش کنند.

پورنیا در ادامه موضوع فرهنگ‌سازی عنوان کرد: در جهان مردم ترغیب به خرید خودروهای رنگی می‌شوند، در حالی که در ایران نه‌تنها شرکت‌های خودروساز تنوع رنگی ندارند، بلکه اگر کسی رنگ خاصی بخواهد باید با هزینه بیشتر محصول را سفارش دهد. این نمی‌تواند مشوقی برای زیباسازی شهری باشد. در نتیجه برای تحقق ایده‌ها در این بخش باید شرکت‌های خودروساز هم پای کار آیند. وی تاکید کرد: علاوه‌بر اینکه در بحث بیمه هم در کشور این خودروها باید هزینه بیشتری بپردازند؛ یعنی شرکت‌های بیمه برای خودروهایی که مشکی و سفید نیستند، مبلغ بالاتری درخواست می‌کنند.

پورنیا در پایان گفت: در کنار نوسازی ناوگان حمل‌ونقل و خارج کردن شکل شهر از کهنگی و فرسودگی، باید شهروندان هم در حفظ تمیزی و زیبایی شهر و کالاهای شهری مانند اتوبوس و مترو تلاش کنند، از نظرات هنرمندان و کارشناسان حوزه شهری استفاده شود و هزینه‌کردها با هدفی مشخص انجام شود.

سخن پایانی

بنابر این گزارش، آلودگی بصری در کنار آلودگی صوتی، خود منشأ بروز ناهنجاری‌هایی در جوامع شهری بوده که مشکلات روحی و روانی را نیز به‌دنبال خواهد داشت. در این راستا کودکان و افراد مسن آسیب‌پذیرتر هستند، اگرچه سلامت تمام رده‌های سنی را به خطر انداخته است. استفاده از رنگ‌های تیره افسردگی و بی‌حوصلگی شهروندان را به‌دنبال دارد. این در حالی است که هر منطقه از کلانشهرها می‌تواند با رنگی به معرفی خود بپردازند و به‌لحاظ بصری چشم‌نواز باشند. الگوگیری از درون تمدن هر ملتی برای زیباسازی شهری مفیدتر بوده و دراین‌باره باید از نظرات متخصصان حوزه شهری و طراحان صنعتی استفاده شود.