براساس آمار، بیشتر واحدهای صنعتی یا کارخانه‌های تولیدی کشور، جزو بنگاه‌های کوچک و متوسط هستند. این واحدها که معمولا در شهرک‌های صنعتی فعالیت دارند، بیشتر با نظارت و مسئولیت معاونت صنایع کوچک وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران اداره می‌شود. بسیاری از فعالان اقتصادی معتقدند با وجود اینکه عمده اشتغال کشور از سوی SME‌ها به‌وجود آمده اما گردش مالی عمده در اختیار صنایع بزرگ است. به علاوه اینکه با وجود نقش این واحدها در اقتصاد کشور، همچنان با مشکلات بسیاری روبه‌رو هستند.

نقش بنگاه‌های کوچک و متوسط در اقتصاد

تولید به‌عنوان فرآیند تبدیل منابع و عوامل تولید به کالاها و خدمات موردنیاز جامعه و اعضای آن، یکی از کلیدی‌ترین موضوع‌های اقتصادی است. اساسا تولید، خلق ارزش‌های اقتصادی مفید و موردنیاز آحاد جامعه است. افزایش رفاه نیز عمدتا تابع افزایش تولید است، زیرا افزایش رفاه در افزایش درآمد سالانه تجلی می‌یابد و افزایش درآمد سالانه در گرو رشد تولید است و از آنجا که وضعیت تولید به لحاظ کمی، کیفی و ماهیت به وضعیت متغیرهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی مرتبط و متناظر است، روند وضعیت کمی و کیفی تولید انعکاس شرایط توسعه‌یافتگی کشور نیز خواهد بود. حضور بنگاه‌های کوچک و متوسط در اقتصاد به لحاظ نقشی که می‌توانند در انعطاف‌پذیری بالا و به تبع آن، ایجاد بسترهای لازم برای کارآفرینی و خلاقیت، ظرفیت بالای جذب نیروی انسانی و کمک به اشتغال فراگیر و بهبود شاخص‌های توزیع درآمد و کاهش فقر، تامین نیروی انسانی متخصص برای شرکت‌های بزرگ، قدرت بالا در تربیت کارآفرینان و مدیران اقتصادی، هزینه کمتر خروج از صنعت در مقایسه با بنگاه‌های بزرگ، امکان جذب و بومی کردن تکنولوژی، کمک به ایجاد محیط‌های رقابتی در اقتصاد، تشویق فرهنگ سرمایه‌گذاری و توسعه و به‌هم پیوستگی زنجیره‌های تولید، تامین انباشت دانش ضمنی، صادرات و رشد داشته باشند باید موردتوجه و تاکید باشد. به‌طور متوسط، افزون بر ۵۰ درصد تولید ناخالص داخلی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه و حدود ۳۰ درصد صادرات این کشورها از سوی بنگاه‌های کوچک و متوسط انجام می‌شود که نشان از نقش بی‌بدلیل این گروه از بنگاه‌ها در اقتصاد کشورها دارد.

حمایت کافی از صنایع کوچک و متوسط نشد

محمدحسین فرهنگی، عضو پیشین کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی: از جمله شاخص‌های توسعه اقتصادی و صنعتی در جهان نسبت کارآفرینی به اشتغال است. به‌عبارت دیگر، اینکه در میان شاغلان چند درصد کارگر و چند درصد کارآفرین هستند، از مهم‌ترین موضوع‌هایی است که کمک می‌کند از اقتصاد و صنایع تحلیل دقیق‌تری حاصل شود.

به‌طور کلی نمی‌توان گفت هرچه این نسبت اختلاف کمتری داشته باشد برای یک کشور اتفاق بهتری رخ خواهد داد. این نسبت در بازه‌های گوناگون به شیوه‌های متفاوت تحلیل می‌شود. به‌عنوان مثال، اگر در هر ۱۰۰ شاغل، ۳۰ کارآفرین و ۷۰ کارگر وجود داشته باشد، به این معنی است که کشور موردتحلیل به سمت حمایت از صنایع کوچک و متوسط حرکت کرده است. همچنین هر چه این نسبت کمتر شود به معنای این است که تمرکز سرمایه در واحدهای صنعتی منجر به رشد صنایع سنگین شده است. بر این اساس، نباید برای تحلیل وضعیت اقتصادی و صنعتی یک کشور تنها نسبت کارآفرین به کارگر را موردنظر قرار داد. آنچه در این زمینه اهمیت دارد این است که کشورها بر مبنای اسناد بالادستی تا چه اندازه توانسته‌اند این نسبت را با دیگر برنامه‌ها همسو کنند. در کشور ما، کاهش نسبت کارآفرینی به اشتغال رفته‌رفته تبدیل به بحران شده است. این نسبت حدود ۲ سال است روی ۳ درصد مانده و افزایش یا کاهش نداشته است. به‌عبارت دیگر، زمانی که کشور قصد کرد به سمت حمایت از صنایع کوچک و متوسط حرکت کند، آمار تغییری نکرد و این موضوع نشان می‌دهد حمایت‌های دولت در این شاخص تاثیرگذار نبوده است.

راهکار برون‌رفت صنایع کوچک از مشکلات

غلام محمد زارعی، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس دهم شورای اسلامی: سرمایه‌گذاری در صنایع کوچک و متوسط راه برون‌رفت از مشکلات بی‌شمار اقتصادی و ایجاد اشتغالزایی است. تولید و اشتغال زمانی رونق می‌گیرد که روند سرمایه‌گذاری در این دسته از صنایع دنبال شود. صنایع کوچک نسبت به صنایع دیگر ویژگی‌هایی دارد که اهمیت توجه به آنها را بیشتر به چشم می‌آورد. این صنایع، زودبازده و از لحاظ زمانی در مدت کوتاهی قابل بهره‌برداری هستند. همچنین مشابه صنایع دیگر، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های حجیم و سنگین ندارند و می‌توانند در کنار صنایع دیگر به‌عنوان مکمل به‌شمار روند. از این‌رو توجه بیش‌ازپیش به این دسته از صنایع باید مدنظر دولت باشد. با این حال، چون صنایع کوچک از نظر تعداد در کشور زیاد هستند و چندان رقابتی هم نیستند باید بازنگری علمی و جامعی نسبت به آنها شود. به علاوه اینکه باید سرمایه‌گذاری در این بخش بیشتر باشد. اگر به آمار اشتغال در بخش‌های گوناگون توجه کنیم، خواهیم دید ظرفیت نهفته بی‌شماری در صنایع کوچک و متوسط وجود دارند. نکته دیگر درباره صنایع کوچک و متوسط این است که این بخش از صنایع در حوزه تولید دچار مشکل هستند و بیشتر مشکلات آنها هم ناشی از واردات بی‌رویه، غیرقانونی و قاچاق است که تولید را در این صنایع متوقف و کند می‌کند. تولیدات کشورهای دیگر در حالی جای تولیدات داخلی را می‌گیرند که باید این بخش‌های تولیدی در اختیار تولیدکنندگان ما باشد. متاسفانه عده‌ای راه میانبر را انتخاب می‌کنند و به جای تولید، دست به واردات می‌زنند. به هیچ‌وجه هم به این نکته توجه ندارند که صنایع داخلی تعطیل می‌شود و ظرفیت‌ها و توانمندی‌های زیادی در کشور داریم که نباید مورد هجوم کالاهای خارجی قرار بگیرد. اما به‌راستی تا چه زمانی قرار است واردات از هر نوع و کالایی به کشور ادامه پیدا کند؟ بسیاری از فعالان اقتصادی بر این نکته تاکید دارند که راه جلوگیری از این مشکل سرمایه‌گذاری بیشتر در صنایع مربوط در کنار وضع عوارض و تعرفه‌های بالا برای واردات است. به علاوه اینکه حمایت از تولیدکننده به لحاظ فاکتورهای مالیاتی کمک ارزنده‌ای برای آنهاست.

موضوع دیگر در بخش صنایع کوچک، راهکار برون‌رفت این صنایع از مشکلات تولیدی است. باید هر آنچه در داخل تولید می‌شود را حمایت، پایش و مدیریت کنیم؛ البته این رویه دستورالعمل می‌خواهد. مسیری اقتصادی باید پیموده شود تا یک کالای تولید صاحب نشان (برند) شود؛ از این‌رو حمایت از تولیدات این صنایع در بهبود کیفیت و سرمایه‌گذاری بیشتر موثر است. بنابراین در گام نخست دولت باید اولویت‌های سرمایه‌گذاری را مشخص و آمایش کند تا با همفکری و کار مشترک روند اعطای اعتبارات هم به‌درستی انجام شود. به یاد داشته باشیم که کشورهای جهان حمایت قابل‌توجهی از بنگاه‌های اقتصادی به عمل آورده‌اند و در جهت گسترش و تقویت آنها، سیاست‌های اقتصادی متعددی را تدوین کرده‌اند. کمتر کشوری را می‌توان یافت که در آن قانون یا قوانینی برای حمایت از صنایع کوچک وجود نداشته باشد و در برخی از این کشورها چنین به‌نظر می‌رسد که اقتصاد ملی بر پایه بنگاه‌های اقتصادی کوچک بنا شده است. امید است در سایه برنامه‌ریزی و توجه بیشتر سرمایه‌گذاری بیشتر و بهتری در این بخش از صنایع در کشور ما انجام شود.

سخن پایانی

بنگاه‌های کوچک و زودبازده در شرایط کنونی اقتصادی از جمله تحریم‌ها و شیوع ویروس کرونا، آسیب زیادی دیده‌اند و تاب‌آوری آنها در مقابل بحران‌ها کم شده، اما می‌توان از ظرفیت‌های مناسب این بنگاه‌ها استفاده بهتری کرد. جذب سرمایه، بازدهی سریع و ایجاد سریع اشتغال از ویژگی‌های صنایع کوچک به‌شمار می‌رود. این بخش از صنایع در تامین زنجیره نیاز واحدهای صنعتی بزرگ نقش اساسی دارند؛ بنابراین راه‌اندازی و حمایت از صنایع کوچک باید از اولویت‌های دولت جدید باشد. سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران و شرکت‌های استانی تابع آن، اکنون با داشتن ۵۰۵ شهرک و ۳۲۴ ناحیه صنعتی و ۳ منطقه ویژه اقتصادی در حال بهره‌برداری، ۸۱ شهرک و ناحیه صنعتی تخصصی، ۶ شهرک فناوری، ۴۰ مرکز خدمات فناوری و کسب‌وکار، ۲ مجتمع فناوری اطلاعات و خدمات نرم‌افزاری، ۹۳ هزار و ۹۲۳ قرارداد منعقدشده و بهره‌برداری از ۴۸ هزار و ۱۲ واحد صنعتی و ۳۱۴۵ واحد کارگاهی، زمینه اشتغال مستقیم ۹۶۲ هزار و ۲۴۳ نفر را در سراسر کشور فراهم کرده است.