بسیاری از صاحب‌نظران و کارشناسان اقتصاد معتقدند تجارت کشور برای اینکه بتواند به روزهای مطلوب خود در حوزه اقتصاد غیرنفتی برسد نیازمند گسترش مبادلات با کشورهای همسایه است. این موضوع در شرایطی که رفع تحریم و FATF همچنان در هاله‌ای از ابهام قراردارد، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. اما درحال‌حاضر تجارت ایران با کشورهای همسایه به چه شکل است و آیا واقعا می‌توان آن را راهکاری برای توسعه تجاری در شرایط تحریم در نظر گرفت؟صمت در گفت‌وگو با کارشناسان اقتصاد، به بررسی ضرورت تجارت ایران با کشورهای همسایه پرداخته است.

تجارت با همسایه‌ها بازی برد-برد است

براساس آمار اعلام شده از سوی سخنگوی گمرک کشور، تجارت ایران با کشورهای همسایه طی ۸ ماه ابتدایی امسال به ۳۳ میلیارد دلار رسیده است. 

لطیفی در گفت‌وگو باصمت درباره ضرورت تجارت ایران با کشورهای همسایه عنوان کرد: کشور ما در شرایط تحریم اقتصادی قرار دارد و برای مبادلات تجاری دچار مشکلات فراوانی است. در این شرایط کشورهای همسایه از این موقعیت برای مبادلات تجاری سودآور برای خود در تجارت با ایران استفاده می‌کنند اما سود این کشورها به معنی زیان ایران در مبادلات تجاری نیست.

وی خاطرنشان کرد: درواقع ایران نیز در این موقعیت از ظرفیت کشورهای همسایه برای ارزآوری از طریق صادرات و تامین نیازهای اساسی کشور در واردات استفاده می‌کند. 

سخنگوی گمرک کشور، امارات را به‌عنوان یکی از این موقعیت‌ها نام برد و تاکید کرد: طی ۸ ماه نخست امسال امارات حدود ۳۲ میلیارد دلار صادرات به ایران داشته که این حجم ۸.۱۹ میلیون بیش از ۳۰ درصد واردات ایران بوده است. درواقع همسایگی ایران و امارات این فرصت را برای دو کشور مهیا کرده که برای تامین کالاهای مورد نیاز ایران از ری‌اکسپورت استفاده کنند. نمونه این رویکرد در تبادلات تجاری با کشور ترکیه نیز دیده می‌شود که راهی برای برون‌رفت از بن‌بست‌های تحریمی کشور است.

وی گسترش روابط تجاری با کشورهای همسایه را یکی از راه‌های کاهش اثر تحریم‌ها دانست و گفت: ارتباط با ۱۵ کشور همسایه یکی از قابلیت‌هایی است که می‌توان برای توسعه تجاری کشور استفاده کرد. درحال‌حاضر نیز می‌بینیم که از ۵ کشور اول در حال تجارت با ایران چه در حوزه واردات و چه در حوزه صادرات، همواره ۴ کشور از جمع همسایگان ما هستند و این موضوع اهمیت مراودات تجاری با این کشورها را بیش از گذشته روشن می‌کند. 

آمار تجارت با همسایه‌ها 

لطیفی در این زمینه بیان کرد: تجارت ۶۸ میلیون تنی کشور به ارزش ۳۳ میلیارد دلار با ۱۵ کشور همسایه، در ۸ ماه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۹ درصد در وزن و ۴۵ درصد در ارزش رشد داشته است.

وی درباره میزان صادرات به کشورهای همسایه گفت: از بیش از ۳۸.۷ میلیون تن کالای صادراتی به ارزش ۳۱.۱ میلیارد دلار در ۸ ماه نخست امسال، حدود ۵۲.۴ میلیون تن کالا به ارزش ۱۶.۷ میلیارد دلار به ۱۵ کشور همسایه ایران صادر شده که این میزان ۶۲ درصد وزن و ۵۳ درصد ارزش کل صادرات کشور را به خود اختصاص داده است. این میزان نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۱ درصد در وزن و ۲۴ درصد در ارزش رشد داشته است.

سخنگوی گمرک کشور درباره مقاصد صادراتی به کشورهای همسایه ایران نیز بیان کرد: عراق با رشد ۱۳ درصدی، ۲۱.۶ میلیون تن کالا به ارزش ۶.۱۳ میلیارد دلار، ترکیه با رشد ۱۲۸ درصدی ۱۱.۳۵ میلیون تن کالا به ارزش ۳.۷۶ میلیارد دلار، امارات با رشد ۵ درصدی، ۷.۲۸ میلیون تن کالا به ارزش، ۲.۹۳ میلیارد دلار، افغانستان با کاهش ۱۶ درصدی ۳.۵۷ میلیون تن کالا به ارزش ۱.۲۷ میلیارد دلار و پاکستان با رشد ۲۸ درصدی ۱.۸۷ میلیون تن کالا به ارزش ۷۶۴ میلیون دلار، ۵ کشور اول همسایه در خرید محصولات ایرانی هستند.

وی در ادامه گفت: روسیه با رشد ۲۸ درصدی، ۶۹۷ هزار تن کالا به ارزش ۳۷۰ میلیون دلار، عمان با رشد ۵۸ درصدی، ۱.۲۴ میلیون کالا به ارزش ۳۶۳ میلیون دلار، آذربایجان با کاهش ۷ درصدی، ۵۵۴ هزار تن کالا به ارزش ۳۳۶ میلیون دلار، ارمنستان با کاهش ۱۰ درصدی، ۷۸۷ هزار تن کالا به ارزش ۲۱۱ میلیون دلار، ترکمنستان با رشد ۱۶۸ درصدی، ۸۹۵ هزار تن کالا به ارزش ۲۰۷ میلیون دلار، قزاقستان با رشد ۲۳ درصدی، ۳۱۲ هزار تن کالا به ارزش ۱۱۳ میلیون دلار، قطر با کاهش ۲ درصدی، ۷۸۴ هزار تن کالا به ارزش ۹۷ میلیون دلار، کویت با کاهش ۶ درصدی، ۱.۹ میلیون تن کالا به ارزش ۹۱ میلیون دلار، بحرین ۷۶۰۰ تن کالا به ارزش ۵ میلیون دلار و عربستان با ۴۲۸ تن کالا به ارزش ۴۱ هزار دلار در رتبه‌های بعدی خرید کالا از ایران قرار دارند.

لطیفی درباره بیشترین صادرات ایران به کشورهای همسایه نیز تاکید کرد: ۵۰ درصد وزن و ۴۰ درصد ارزش صادرات به کشورهای همسایه محصولات پتروشیمی، گاز مایع و مشتقات نفتی و مابقی مواد غذایی و محصولات کشاورزی، محصولات صنعتی، مصالح ساختمانی و معدنی بوده است. 

سخنگوی گمرک درباره واردات از کشورهای همسایه گفت: از کل واردات کشور در ۸ ماه نخست که ۲۶.۵۴ میلیون تن به ارزش ۳۲.۳ میلیارد دلار بوده، ۱۵.۶۳ میلیون تن کالا به ارزش ۱۶.۳ میلیارد دلار، از کشورهای همسایه بوده که ۵۱ درصد وزن و ۵۹ درصد ارزش کل واردات کشور در این مدت را به خود اختصاص داده است. این آمار نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۶۲ درصد وزن و ۷۵ درصد در ارزش رشد داشته است.

لطیفی درباره میزان فروش کالاهای مورد نیاز کشور توسط همسایگان گفت: امارات با رشد ۸۵ درصدی بیش از ۱۰میلیارد دلار، ترکیه با رشد ۲۴ درصدی ۳.۲۴ میلیارد دلار، روسیه با رشد ۳۸ درصدی ۱.۴ میلیارد دلار، عراق با رشد ۱۰۴۴ درصدی ۷۰۷ میلیون دلار، عمان با رشد ۳۲ درصدی ۳۵۶ میلیون دلار، پاکستان با رشد ۴۳ درصدی ۱۸۲ میلیون دلار، قزاقستان با رشد ۵۴ درصدی ۳۸ میلیون دلار، آذربایجان با رشد ۸۷ درصدی ۲۹ میلیون دلار کالا به کشورمان در ۸ ماه به ایران فروخته‌اند.

وی در ادامه گفت: ترکمنستان با رشد ۲۲۴ درصدی ۲۳ میلیون دلار، ارمنستان با رشد ۴۴ درصدی، ۱۶ میلیون دلار، افغانستان با رشد ۶۳۰ درصدی ۱۱.۴ میلیون دلار، کویت با رشد ۹۷درصدی ۸.۲ میلیون دلار، قطر با رشد ۳۸ درصدی ۶.۶ میلیون دلار و بحرین با رشد هزار و ۶۰۰ درصدی ۱.۳ میلیون دلار کالا به کشورمان فروختند؛ گفتنی است در این مدت کالایی از سوی عربستان به ایران فروخته نشده است.

همسایه‌ها برگ برنده هستند

میرهادی رهگشای، کارشناس اقتصاد نیز درباره نقش کشورهای همسایه در تبادلات تجاری کشور و اهمیت اقتصادی این موضوع در گفت‌وگو باصمت اظهار کرد: موضوع اهمیت و ضرورت تبادلات تجاری با کشورهای همسایه و مبادلات غیردلاری و همکاری‌های دو یا چندجانبه با این کشورها مدت‌هاست از سوی بسیاری از کارشناسان اقتصاد مطرح می‌شود اما متاسفانه تا امروز برنامه چندان موثری برای آن درنظر گرفته نشده است. 

رهگشای در این زمینه عنوان کرد: شرایط امروز در حوزه تجارت خارجی با توجه به تحریم‌ها، در فرم ایده‌آل و شکل مطلوب آن نیست اما به این معنی هم نیست که ما فرصت ایجاد روابط تجاری با کشورهای اروپایی را منوط به نتایج مذاکرات کنیم و جز این راه، به‌طور کلی روابط تجارت خارجی خود را کنار بگذاریم.

وی وضعیت تجاری کشور را با توجه به مسئله تحریم‌ها یک وضعیت شرطی دانست و گفت: اگر منتظر باشیم گشایش تجاری تنها از مسیر رفع تحریم‌ها و خروج از فهرست سیاه FATF حاصل شود بسیاری از فرصت‌ها را از دست می‌دهیم، ضمن اینکه مشخص نیست تا چه زمانی باید منتظر این نوع گشایش باشیم و تضمینی هم برای تکرار نشدن آن وجود ندارد؛ بنابراین به نظر می‌رسد اگر در ایجاد روابط با کشورهای همسایگان ساز کارهای جایگزین دلاری را درنظر بگیریم که مستقل از دلار باشد و بخشی از تجارت ما را شکل دهد، می‌توانیم تجارت کشور را از این حالت شرطی بودن خارج کنیم.

این کارشناس اقتصاد در زمینه ویژگی‌های روابط تجاری با کشورهای همسایه نیز عنوان کرد: درحال‌حاضر در همسایگی ما کشورهایی هستند که تمایل دارند با ایران روابط تجاری داشته

 باشند. موقعیت استراتژیک جغرافیایی ایران در منطقه آن را به یک گزینه عالی برای ایجاد روابط تجاری با سایر کشورها تبدیل کرده است؛ بنابراین دست‌اندرکاران اقتصادی کشور می‌توانند با توجه به این تمایل از راهکارهایی مانند گشایش ال‌سی مشترک و ایجاد پیمان‌های تجاری دو یا چندجانبه به مبادلات تجاری از طریق واحد پول ملی با این کشورها بپردازند و با خارج کردن دلار از این مبادلات، اثر تحریم‌ها را نیز به حداقل برسانند. وی در این زمینه توضیح داد: امروز یکی از اولیه‌ترین و مهم‌ترین ابزارهای نیازهای تجارت در دنیا برقراری روابط بانکی بین دو طرف معامله است که با توجه به شرایط موجود درحال‌حاضر کشور ما از این امکان بی‌بهره است و باید در زمینه رفع این مشکل اقدام کنیم. مشکل امروز تجارت کشور تحریم‌های اقتصادی است که بسیاری از راه‌های مبادلاتی را بر ما بسته است و ما برای رفع این مشکل نیازمند تعامل با کشورهای علاقه‌مند به مبادلات تجاری با کشور هستیم که بی‌شک بهترین گزینه‌ها در این زمینه کشورهای همسایه هستند. رهگشای در پایان گفت: تجارت ایران با توجه به همجواری با ۱۵ کشور همسایه ظرفیت‌های بالایی را برای ارزآوری و تامین نیازهای اساسی و ضروری فراهم می‌کند و کشور را در زمینه تجاری از موضع ضعف خارج می‌کند؛ البته باید در ایجاد چنین شرایطی در نظر داشت که افزایش این مبادلات علاوه‌بر تمایل طرفین، نیاز به بسترسازی‌ها و زیرساخت‌هایی دارد که باید به آنها نیز توجه کافی شود.

سخن پایانی

با توجه به آنچه گفته شد، مشخص است بار بخش عمده‌ای از تجارت فرامرزی ایران به دوش مبادلات با این کشورهای همسایه است. 

این آمارها در شرایطی به ‌دست می‌آیند که ما هنوز اقدام موثر و ویژه‌ای برای ایجاد موقعیت‌های تجاری و بانکی دوجانبه با این کشورها انجام نداده‌ایم؛ بنابراین شاید اگر در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های مطلوب‌تری انجام شود، هم تولید کشور رونق بیشتری یابد و هم تامین کالاهای اساسی و رفع مشکلات معیشتی با دردسرهای کمتری همراه باشد. همچنین این راهکار سبب می‌شود در موضوعاتی مانند برجام، با قدرت بیشتری پای میز مذاکره بنشینیم.

 این راهکار می‌تواند مسیری برای گذر از تحریم‌های اقتصادی به نفع کشور باشد و پیامدهای مطلوبی را برای کشور به همراه داشته باشد. اما باید توجه کنیم که جدا از تحریم‌ها و محدودیت‌های حاصل از آن، زیرساخت‌های موجود در کشور آماده افزایش و بهبود تجارت برون‌مرزی هست یا قرار است تنها با حلوا حلوا گفتن و اجتناب از اقدامات پیش‌نیاز برای این کار کام تجارت کشور را شیرین کنیم؟!