دخانیات تنها بخش اقتصادی است که هم برای کشورهای مصرف‌کننده و هم تولیدکننده درآمدهای کلان به‌ارمغان آورده و از این‌رو، هیچ دولتی  وجود ندارد که در باطن، با تجارت و گردش‌های مالی دخانیات مخالف باشد، اما رخداد اتفاقاتی همچون کاهش سن استعمال دخانیات، فعالان اجتماعی و سازمان‌های سلامت‌محور را بر آن داشت تا نسبت به رشد این اقتصاد گسترده و زنجیره‌ای واکنش نشان دهند، در نهایت، افزایش نرخ محصولات دخانی و سنگین‌تر شدن با مالیات برای خرید و فروش این اقلام، نتیجه تلاش‌های مدنی و حقوقی بود، هرچند افزایش مالیات دخانیات، راه جدید درآمدزایی را برای دولت‌ها باز کرد، بنابراین حتی مبارزه و مخالفت با استعمال دخانیات نیز برای دولتمردان سودهای کلان اقتصادی دارد. صمت در این گزارش، رویکردهای مختلف کشورها نسبت به اقتصاد محصولات دخانی را زیر ذره‌بین قرار داده است.

اقتصاد گسترده تولید تنباکو

تنباکو به‌عنوان ماده اصلی محصولات دخانی، حلقه نخست زنجیره اقتصاد دخانیات را تشکیل می‌دهد. پرورش و تولید گیاه تنباکو، خود در جایگاه یک اقتصاد مستقل و جدا نیز شناخته می‌شود، از این‌رو می‌توان ابعاد اقتصادی تولید تنباکو را همچون تکه‌ای جدا از سایر محصولات دخانی مانند سیگار، مورد بررسی قرار داد. به‌گزارش سایت pmi.com، تولید جهانی تنباکو سبز به‌طور متوسط ۶.۳ میلیون تن است که بیش از ۶۰ درصد آن در آسیا تولید می‌شود. در دهه گذشته، 3 تولیدکننده برتر برگ تنباکو چین، هند و برزیل بودند. در حال‌ حاضر بیش از ۱۵ میلیون نفر در کشت تنباکو در حدود ۳ میلیون مزرعه با ارزش کلی بیش از ۱۶.۷ میلیارد دلار مشغول فعالیت هستند. ۶۱ درصد زمین‌های کشت تنباکو در آسیا قرار دارند. ۱۸ درصد زمین‌های کشت در قاره افریقا، ۳ درصد در اروپا و ۱۸ درصد در قاره امریکا قرار دارند، از این‌رو  نتیجه می‌گیریم کشورهای آسیایی مهم‌ترین تولیدکنندگان تنباکو در جهان هستند، اما کشورهای افریقایی همچنان نقش پررنگی در بحث تجارت تنباکو دارند و تبادلات قانونی و غیرقانونی زیادی از مرز این کشورها انجام می‌گیرد. کشورهای قاره امریکا نیز به‌عنوان مصرف‌کنندگان جدی محصولات دخانی و تنباکو شناخته شده و از این نظر می‌توان آنها را جزو بازیگران مهم در اقتصاد تنباکو معرفی کرد.

مالیات، راه کنترل استعمال دخانیات

در بین راهبردهای کنترل دخانیات، مالیات به‌طورمعمول به‌عنوان موثرترین ابزار برای کاهش مصرف دخانیات و تامین بودجه پاسخ‌های بهداشت عمومی شناخته می‌شود، چرا که براساس تحقیقات جهانی، کشورهای ضعیف از نظر اقتصادی، بیشترین مصرف تنباکو و دخانیات را به خود اختصاص می‌دهند، از این‌رو راحت‌ترین و کم‌هزینه‌ترین روش کنترل تجارت و مصرف تنباکو، افزایش مالیات آن در کشورهای کم‌درآمد و با درآمدهای متوسط است.

به‌گزارش Euromonitor International ، ماده ۶ کنوانسیون چارچوب سازمان جهانی بهداشت درباره کنترل دخانیات (FCTC) به‌صراحت توصیه می‌کند که برای مدیریت استعمال و تجارت محصولات دخانی، اقدامات مربوط به افزایش مالیات و رشد قیمتی اعمال شود. بر این اساس WHO (سازمان بهداشت جهانی) وضع مالیات برمبنای ۷۵ درصد نرخ محصولات دخانی در خرده‌فروشی‌ها را پیشنهاد داده است. در 2 دهه اخیر کشورهای افریقایی بخش زیادی از اقتصاد خود را به تجارت تنباکو گره‌ زدند. شکل‌گیری اقتصاد زیرزمینی تنباکو در این کشورها، حاصل رخنه کردن این نوع دیدگاه کلان بوده و به این دلیل، سازمان بهداشت جهانی توجه خود را بر کنترل و مدیریت محصولات دخانی در کشورهای افریقایی گذاشت. پیگیری سازمان بهداشت جهانی در این‌باره سبب شد تا از سال ۲۰۱۹، تنها 3 کشور افریقایی پیشنهاد سازمان بهداشت جهانی درباره مالیات ۷۵ درصدی محصولات دخانی را با هدف کاهش استفاده از این تولیدات، اجرایی کنند.

امریکا و تفاوت نرخ سیگار

افزایش نرخ و مالیات برای تنباکو و محصولات دخانی، تنها در تعدادی از کشورهای افریقایی جریان ندارد و امریکا و اروپا نیز به‌سمت مدیریت کردن این اقتصاد با راهکار افزایش هزینه‌ها پیش رفته‌اند. در دهه‌های گذشته، موثرترین روش برای کاهش مصرف دخانیات، افزایش نرخ محصولات دخانی از طریق افزایش مالیات شناخته شده و حامیان این روش معتقدند افزایش نرخ برای تنباکو و محصولات دخانی باعث توقف مصرف دخانیات در میان مصرف‌کنندگان بالقوه می‌شود. به‌گزارش lung.org (انجمن ریه امریکا)، مالیات فدرال بر تنباکو (Federal tobacco tax) آخرین‌بار در سال ۲۰۰۹ افزایش یافت و مالیات سیگار، ۰.۶۲ دلار در هر بسته افزایش یافت. مالیات فعلی فدرال سیگار ۱.۰۱ دلار در هر بسته است. انجمن ریه امریکا از افزایش مالیات فدرال سیگار و برابر کردن نرخ مالیات فدرال سایر محصولات تنباکو با مالیات سیگار حمایت می‌کند و در تلاش است تا این نرخ را مجدد افزایش دهد.

تنها مالیات فدرال، هزینه دخانیات در امریکا نیست و نرخ ترکیبی مالیات محلی ایالتی نیز در هنگام فروش به آن اضافه می‌شود. این نرخ در هر ایالت متفاوت است و شیکاگو با ۷.۱۶ دلار برای هر بسته، بیشترین نرخ ترکیبی مالیات محلی را دارد. پس از آن، ایالت ایوانستون (Evanston) با ۶.۴۸ دلار در هر بسته، در رتبه دوم بالاترین میزان مالیات برای هر بسته سیگار قرار دارد.

تلاش بریتانیا برای کنترل مصرف دخانیات

مالیات سیگار و محصولات دخانی در اروپا نیز مانند امریکا بالا است. پس از آنکه سن استعمال سیگار در بریتانیا به زیر ۱۶ سال رسید و رایج شد، این کشور افزایش مالیات و نرخ نهایی سیگار را افزایش داد. به‌استناد tobaccofreekids.org، در میان جوانان ۱۵ساله در انگلستان، ۱۱درصد سیگاری هستند و این رقم بالا، ساختارهای مالیاتی بریتانیا را تغییر داد. در بریتانیا، برای هر بسته ۲۰ نخی سیگار، ۱۶.۵ درصد از نرخ خرده‌فروشی بسته‌ها به اضافه ۵.۲۶ پوند، مالیات سیگار وجود دارد. این مبالغ در کنار هم، رقم بالایی را به‌عنوان مالیات سیگار تشکیل می‌دهند.

 از دیگر برنامه‌های مدیریتی بریتانیا برای استعمال دخانیات، افزایش نرخ آن بود. بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۱۱، نرخ سیگار در بریتانیا بیش از ۲۰۰ درصد افزایش یافت. در همین دوره، به‌دلیل افزایش قیمت‌ها، فروش سیگار ۵۱ درصد کاهش یافت و درآمد دولت از مالیات بر تنباکو ۴۴ درصد رشد کرد. شیوع سیگار کشیدن در بزرگسالان از ۲۷ درصد در سال ۲۰۰۰ به ۲۰ درصد در سال ۲۰۱۰ افت کرد.

این ارقام نشان می‌دهد راهکار افزایش قیمت‌ها، همواره از کارسازترین روش‌ها برای کاهش مصرف دخانیات در جامعه است. همین موضوع باعث شد تا بریتانیا میزان مالیات‌ها را افزایش دهد. به‌گزارش the-tma.org.uk بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۶، میانگین بار مالیات بر سیگار ۵۰ درصد افزایش یافت، اما بریتانیا درباره تنباکوی دستی، این میزان افزایش را به ۶۰ درصد رساند.

اقتصادهای زیرزمینی

آمارهای جهانی نشان می‌دهد کشورهایی که به نسبت سایرین درآمدهای کمتری دارند، بیشتر شاهد پدیده قاچاق سیگار و تجارت غیرقانونی دخانیات هستند. در میان آمارها دیده می‌شود کشورهای با درآمد کم و متوسط، تعرفه واردات کمتری نسبت به سایر کشورها برای تجارت سیگار دارند، اما همچنان بار تجارت غیرقانونی کالاهای دخانی بر دوش این کشورها است. براساس مطالعات tobaccofreekids، ۱۲.۱ درصد از بازار سیگار در کشورهای کم‌درآمد و متوسط درآمد غیرقانونی است؛ در حالی که این میزان در کشورهای با درآمد بالا ۹.۸ درصد است. درآمد مالیاتی سالانه ازدست‌رفته به دولت‌ها با درآمد کم و کشورهای با درآمد متوسط به‌دلیل تجارت غیرقانونی سیگار بسیار بیشتر از درآمد مالیاتی از دست رفته در کشورهای با درآمد بالا است.

براساس مقاله مرکز اثربخشی نظارتی در امریکا (Center for Regulatory Effectiveness)، تولید و توزیع سیگارهای تقلبی یک تجارت مجرمانه جهانی است که متاسفانه بازار داغی را در کشورهای مختلف دارد.

بسیاری از محصولات تنباکوی تقلبی، در چین و کره‌شمالی تولید می‌شوند و می‌توان این آمار را  عجیب توصیف کرد. کشورهای کمونیستی که برای حفظ نگاه‌های سرمایه‌داری خود، دست به قاچاق دخانیات می‌زنند، همواره متحیرکننده است. مبارزه با تجارت غیرقانونی یک اولویت برای محافظت از اقتصاد کشورها است. تجارت غیرقانونی، عملکرد صنعت مشروع را خفه و بازار را مسموم می‌کند و تاثیرات منفی اجتماعی گسترده‌ای را همواره به‌دنبال دارد.

Euromonitor International تخمین می‌زند که کمابیش ۴۰۰ میلیارد نخ سیگار در سال قاچاق یا غیرقانونی تولید می‌شوند. تجارت غیرقانونی نیز هر سال حدود ۴۰ میلیارد دلار مالیات دولت‌ها را دور زده و از این نظر نیز حائزاهمیت است. علاوه بر این، سیگارهای تقلبی مطابق با استانداردهای بهداشتی و ایمنی دقیق محصول تولید نمی‌شوند و  تاثیرات به‌مراتب مخرب‌تری را برای مردم به‌همراه دارد.

درآمدهای غیرمستقیم

علاوه بر سودآوری تولید و درآمدهای ناشی از خرید و فروش محصولات دخانی، چه به‌صورت زیرزمینی و چه روند قانونی، اقتصادهای دیگری نیز به‌شکل مستقیم و غیرمستقیم با این مسئله مرتبط هستند.

 براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، مردم جهان بیش از ۲۴۰ میلیارد دلار هزینه مراقبت‌های بهداشتی به‌طورسالانه به‌عنوان پیامد استفاده از محصولات دخانی، پرداخت می‌کنند. نزدیک به ۱۸۵ میلیارد دلار کاهش بهره‌وری ناشی از بیماری‌ها و شرایط بهداشتی مرتبط با سیگار، حدود ۱۸۰ میلیارد دلار کاهش بهره‌وری ناشی از مرگ‌های زودرس ناشی از سیگار و ۷ میلیارد دلار کاهش بهره‌وری ناشی از مرگ‌های زودرس ناشی از قرار گرفتن در معرض دود سیگار. از پیامدهای مستقیم اقتصادی استعمال دخانیات است که به‌طور مستقیم در پرونده‌های اقتصادی کشورها دیده نمی‌شود. به‌بیانی دیگر، حتی زیان‌های سلامتی دخانیات، برای بخشی فعالان اقتصادی سودآور بوده و همین چرخه گسترده درآمدزایی، سبب می‌شود تا برخی افراد از وجود محصولات دخانی در بازارها استقبال کنند.

هزینه تبلیغات برای دخانیات

در سال ۲۰۱۹، بزرگ‌ترین شرکت‌های تولیدکننده دخانیات ۸.۲ میلیارد دلار برای فروش سیگار و تنباکوی بدون دود در ایالات‌متحده هزینه کردند. این مبلغ به ۲۲.۵ میلیون دلار در روز یا نزدیک به یک میلیون دلار در هر ساعت تبدیل می‌شود. هزینه‌های تبلیغاتی تنها سیگار در سال ۲۰۱۹ حدود ۷.۶۲ میلیارد دلار بوده که نسبت به سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است.

 شرکت‌های تولیدکننده سیگار در نظر گرفتند بخشی از هزینه‌های تبلیغاتی خود را در قالب تخفیف‌های قیمتی به خرده‌فروشان سیگار پرداخت کنند. این تخفیف‌های قیمتی باعث کاهش هزینه سیگار برای مصرف‌کنندگان و تصمیم اقدامی موفقیت‌آمیز برای افزایش خرید سیگار شد.

تولیدکنندگان تنباکو نیز در سال ۲۰۱۹ در مجموع ۵۷۶.۱ میلیون دلار برای تبلیغات و تبلیغ تنباکوی بدون دود هزینه کردند که نسبت به سال ۲۰۱۸ کاهش یافته است. محصولات تنباکوی بدون دود شامل تنباکوی خشک، انفیه مرطوب، توتون جویدنی با برگ‌های شل، تنباکوی جویدنی، اسنوس و محصولات حلال است.

سخن پایانی

در گزارش ذکر شد که حتی مبارزه با دخانیات نیز برای بخشی از جامعه درآمدهای جدی دارد. نمونه آن را می‌توان توسعه تجارت چسب و داروهای ترک سیگار طی دهه‌های اخیر عنوان کرد. سیگارهای الکترونیکی، ویپ و سایر اقلام این‌چنینی نیز، زاییده تجارت دخانیات هستند. در هر شرایطی، تاجران راه را برای درآمدزایی خود انتخاب می‌کنند. همراهی با سیگار و تنباکو به یک نحو برای آنها سودآور است؛ مبارزه با استعمال دخانیات و تلاش برای کاهش آن، به‌نحوی دیگر. از هر بعد که به این ماجرا نگاه شود، خواهیم دید اقتصاد دخانیات به‌قدری گسترده شده که نه می‌توان با آن مقابله کرد و نه آن را مخل اقتصاد کلان کشورها توصیف کرد. در برخی کشورها، درآمدهای دخانیات پایه‌های مهم دولت‌ها را تشکیل می‌دهد و از این‌رو به‌نظر می‌رسد چرخه همراهی و مبارزه با استعمال دخانیات، تا دهه‌ها ادامه‌دار باشد.