کارشناسان معتقدند ارزان بودن انرژی‌های فسیلی در کشور و تعلق یارانه به آن، دلیل اصلی پا نگرفتن انرژی‌های نو در مقیاس وسیع است، در واقع سازکارهای دولتی به‌گونه‌ای است که نمی‌گذارد نگرش استفاده از فناوری‌هایی که استفاده از انرژی‌های نو را ترویج می‌دهد، شکل بگیرد. این گزاره از سوی نهادهای تامین سرمایه که متولی شرکت‌های دانش‌بنیان به‌حساب می‌آیند، بیان شده است، بنابراین تنها فناوری و ترویج آن نیست که باید در این عرصه رشد کند، گام نخست مربوط به سیاست‌های توسعه‌ای است که توپ آن در زمین دولت می‌چرخد، در واقع ساز کار حاکم بر درآمدها نمی‌گذارد که از موهبت الهی و متعدد انرژی‌های نو در کشور بهره بگیریم.

روایتی از یک مشغولیت جهانی

در سال‌های اخیر نگرانی ناشی از پایان سوخت‌های تجدیدناپذیر و آلودگی‌های زیست‌محیطی، کشورهای مختلف جهان را بر آن واداشته تا به‌دنبال منابع انرژی جایگزین برای این سوخت‌ها باشند. منبع انرژی که بتواند پایایی لازم را داشته ، جایگزین مناسبی برای سوخت‌های فسیلی، از لحاظ تکنولوژیکی قابل‌دستیابی و با استانداردهای زیست‌محیطی حداکثر تطابق را داشته باشد و در عین حال توان کشورها را در تامین مصرف داخلی برای تولید انرژی الکتریکی،  گرمایی و حمل‌ونقل تضمین کند، همواره در راستای یکی از مسائل مهمی بوده که تفکر جمعی کشورهای مختلف را مشغول خود کرده و در سال‌های اخیر برنامه و چشم‌انداز این کشورها را در سطح جهان تحت تاثیر قرار داده است. تین‌نیوز (شبکه خبری تحلیلی صنعت حمل‌ونقل) درباره اهمیت انرژی‌های تجدیدپذیر در یک دهه اخیر در جهان نوشته براساس آمارهای جدید آژانس بین‌المللی انرژی IEA، تولید انرژی‌های تجدیدپذیر طی 2 دهه اخیر، سریع‌ترین رشد را داشته و با افزوده شدن ظرفیتی معادل ۲۷۸ گیگاوات انرژی فقط در سال ۲۰۲۰، جهان جهشی معادل ۴۵ درصد را تجربه کرده است. پیش‌بینی می‌شود که در سال ۲۰۲۲ ، این رشد در حد ۲۸۰ گیگاوات باقی بماند.

زور تجدیدپذیرها به فسیلی‌ها نمی‌رسد

سیدمحمدجواد موسوی، نایب رییس انجمن سازندگان و تامین‌کنندگان کالا و خدمات انرژی‌های تجدیدپذیر (ساتکا) در گفت‌وگو با صمت بااشاره به دلایل اصلی پا نگرفتن فعالیت‌های دانش‌بنیان‌ها در توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر گفت: یکی از دلایل اصلی روی نیاوردن به استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، ارزان بودن آن در کشور است. به‌اعتقاد من، تا زمانی که نرخ انرژی به نرخ واقعی خود نرسد و در محاسبات کشور لحاظ نشود، درک عمیقی از بهره‌برداری از انرژی‌های نو نخواهیم داشت.

به‌عبارت دیگر، اگر به‌واقع قیمت‌های یارانه‌ای در قیمت‌گذاری انرژی حذف و نرخ واقعی آن اعمال می‌شد، امروز می‌توانستیم به صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر، قدرت بیشتری بدهیم، در کل، سیاست‌های غلط در بحث قیمت‌گذاری انرژی باعث شده که عموم افراد هم تفکر بهره‌برداری از انرژی‌های تجدیدپذیر را نداشته باشند و کمتر به این سمت کشیده شوند، در واقع آنها ترجیح می‌دهند به‌جای بهره‌گیری از انرژی‌ها نو، از انرژی‌های با سوخت فسیلی بهره بگیرند.

حمایت بیجای دولت

موسوی گفت: دومین دلیلی که باعث شده آن‌گونه که باید از انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور بهره‌برداری نشود، حمایت‌های دولتی از صنایعی است که انرژی‌های غیرقابل‌تجدید تولید می‌کنند. هر ساله در برنامه‌های چهارم و پنجم، الزاماتی درباره استفاده از انرژی‌های نو در نظر گرفته می‌شود، برای مثال، گفته شده که ۵ درصد از برق کل کشور باید برمبنای این انرژی‌ها تولید شود، اما باتوجه به اینکه وارد برنامه هفتم شده‌ایم، این رقم تنها به یک درصد رسیده است. قوانین درج‌شده می‌توانند کمک‌کننده اصلی در بحث تامین انرژی از تجدیدپذیرها باشند، اما توجه جدی به اعمال قانون در بحث استفاده از انرژی‌های نو نشده است. برای مثال در سال ۱۳۹۵ دولت وقت مقرر کرد که ۲۰ درصد از انرژی سالانه ادارات و سازمان‌های دولتی باید از انرژی تجدیدپذیر تامین شود، اما متاسفانه این روند به‌وجود نیامد و در کل مصوبه‌ها بیش از آنچه در واقعیت رنگ عملیاتی بگیرند، در کاغذ اتفاق می‌افتند و جامعیت چندانی پیدا نمی‌کنند.

اسیر قانون‌های کاغذی شده‌ایم

موسوی بااشاره به تعدد تصمیمات غلط و ضعیف عمل کردن برخی مسئولان در امر بهره‌برداری از انرژی‌های نو تاکید کرد: همان‌گونه که پیش‌تر هم اشاره کردم، قوانین در شکل ظاهری وجود دارد، اما در عمل اجرایی نمی‌شود. رسوخ نگرش حاکمیتی در بحث استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر باعث شده که از سرمایه‌گذاران حمایت چندانی به‌عمل نیاید و حوزه جذابی برای آنها نباشد. برای مثال از 4 هزار مگاوات ظرفیت، ۱۳۰۰ مگاوات به مرحله اجرایی نزدیک شد و در ادامه سرمایه‌گذاران، از شرکت در این نوع مناقصه‌ها سر باز زدند که همان ۱۳۰۰ مگاوات با همکاری مجموعه‌های خصولتی عملیاتی شد و از بخش خصوصی کمتر افرادی بودند که شرکت کردند.

این روند نمایان‌کننده نقص کار است و اگر می‌خواهیم بستری جدی در امر بهره‌برداری از انرژی‌های نو فراهم باشد، باید از همه گروه‌ها و آحاد سرمایه‌گذاران شرکت داشته باشند، متاسفانه سرمایه‌گذاری در این زمینه به‌گونه‌ای است که افراد مجبور می‌شوند، تضامین هم ارائه بدهند. این شکل درستی نیست، چرا که در هیچ جای دنیا چنین قاعده‌ای برقرار نیست.

وی افزود: باتوجه به اینکه در چند سال اخیر، ۱۴۰ تا ۱۵۰ درصد افزایش نرخ در همه حوزه‌ها تجربه کردیم، اما متاسفانه در بحث انرژی‌های تجدیدپذیر در نرخ خرید تضمینی افزایشی نبوده است، یعنی کالایی به‌حساب نیامده که سرمایه‌گذار نسبت به خرید و فروش آن ترغیب شود.

گفتنی است، تا پایان سال گذشته، تورم ما داخلی بود و از اواسط سال گذشته، تورم جهانی هم اضافه شد؛ یعنی در سال جدید که با افزایش قیمت‌ها مواجه بودیم، افزایش نرخ جهانی هم اضافه شد و همین امر باعث شده که نرخ تمام‌شده سرمایه‌گذاری افزایش پیدا کند و اگر نرخ خرید تضمینی دولت افزایش پیدا نکند، عامل بازدارنده برای سرمایه‌گذاری خواهد بود و این مساله در حوزه توسعه انرژی‌های نو اتفاق افتاده است.

وی ادامه داد: با تمام موارد یادشده خوشبختانه دانش‌بنیان‌ها توانسته‌اند فضای بسیار خوبی را باز کنند و عملکرد بالایی در چند سال اخیر داشته‌اند. آنها می‌توانند با طراحی‌های خوب‌شان ایجاد ارزش‌افزوده و راه را برای سرمایه‌گذاری باز کنند.

از محیط‌زیستی‌ها حمایت می‌کنیم

سیاوش ملکی‌فر، معاون توسعه صندوق نوآوری و شکوفایی در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت توجه به موضوعات زیست‌محیطی در قالب سیاست‌های عمودی صندوق نوآوری و شکوفایی گفت: محیط‌زیست و فناوری‌های ایجادشده در راستای حفاظت از آن از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان، در زمره سیاست‌های عمودی صندوق نوآوری و شکوفایی قرار دارد، در واقع صندوق در طرح ملی خود توجه ویژه‌ای به بحث آن دسته از فناوری‌هایی که موجب ارتقای فضای محیط‌زیستی کشور می‌شود، داشته است، نظیر جمع‌آوری پسماندها، آب، خشکسالی و ... . در این راستا با نهادها و وزارتخانه‌های مختلف و مربوطه، رایزنی‌هایی کردیم که آنها از توان دانش‌بنیان‌های این عرصه بهره بگیرند و خریدار دستاوردهای آنان باشند و صندوق نوآوری و شکوفایی هم تامین مالی این شرکت‌ها را برعهده بگیرد. وی در ادامه درباره سیاست‌های افقی و عمودی دولت از شرکت‌های دانش‌بنیان گفت:از اساس حمایت دولت‌ها از توسعه فناوری در کشور به 2 دسته سیاست‌های عمودی یا افقی تقسیم‌بندی می‌شود که به فراخور نیاز کشور، هر دسته از فناوری‌ها در قالب یکی از این 2 سیاست موردحمایت قرار می‌گیرند. گفتنی است، سیاست‌های افقی به آن دسته از فرآیندهای حمایتی می‌گویند که تنها موجب توسعه و ترویج تکنولوژی می‌شود؛ در این نوع سیاست، جنس و شاخه‌ای که فناوری در آن ظهور پیدا کرده است، اولویت ندارد، در واقع حامیان از هر شرکت دانش‌بنیانی که در زمره فناوری فعال است، حمایت می‌کنند. وی در ادامه افزود: سیاست‌های عمودی روال معکوسی در پیش می‌گیرد که هدف آن توسعه و ترویج یک فناوری خاص در حوزه رفع نیازهای کشور است؛ برای مثال دولت برای رفع یک معضل خاص برنامه‌ریزی می‌کند و در راستای همان برنامه تدوین‌شده از فناوری‌های همان حوزه حمایت می‌کند. گفتنی است، محیط‌زیست جزو سیاست‌های عمودی است که هدف نهایی آن به حفاظت از محیط‌زیست کشور بر می‌گردد؛ در طرح ملی صندوق نوآوری و شکوفایی هر 2 نوع حمایت وجود دارد. از آنجایی که در برخی حوزه‌ها اگر حساسیت‌زایی نشود، افراد رغبتی برای سرمایه‌گذاری نخواهند داشت، بنابراین صندوق در این طرح سیاست حساسیت‌زایی را برگزید و به‌همین دلیل از شرکت‌های ارائه‌دهنده فناوری در حوزه محیط‌زیست حمایت کرد.

جای خالی یک نگرش مهم

ملکی‌فر بااشاره به اینکه تنها راه توسعه شرکت‌های حوزه محیط‌زیست، توسعه فناوری نیست، گفت: توسعه فناوری در برخی حوزه‌ها به‌تنهایی کافی نیست، در واقع علت اینکه یک‌سری خدمات فناورانه در کشور پیشرفت چندانی نمی‌کنند، این نیست که فناوری آن در کشور موجود نیست، بلکه علت آن، به نبود تفکر بهره‌گیری از این فناوری بر می‌گردد. به‌طور قطع تکنولوژی تنها راه کمک به محیط‌زیست نیست و ابعاد اجتماعی و اقتصادی هم نقش بسیار پررنگی در این عرصه دارند. به‌گفته وی، توسعه برخی شرکت‌ها در حوزه‌هایی نظیر محیط‌زیست از معاونت علمی و صندوق نوآوری و شکوفایی خارج است، چرا که سیاست‌گذار اصلی در این حوزه‌ها نهادی جداگانه است که آنها هم باید نگرش توسعه‌ای داشته باشند و به‌عبارتی، توپ در زمین نهادهای سیاست‌گذار مربوطه است. برای مثال، در حل بحران آب، باید تفکر اجتماعی حاکم تغییر کند، با این حال ما وظیفه خود می‌دانیم که در هر شرایطی شرکت‌ها را توانمند کنیم؛ برای مثال در حوزه پسماند، آب و خشکسالی فعالیت‌های حمایتی زیادی انجام شده است.

کمک به استارت‌آپ‌ها در عبور از دره مرگ

ملکی‌فر در ادامه بااشاره به راه‌های استمرار استارت‌آپ‌ها در اکوسیستم دانش‌بنیانی گفت: همواره استارت‌آپ بودن در این اکوسیستم جزو مراحل پرریسک است. به‌عبارت دیگر، از بین رفتن استارت‌آپ‌ها به‌نوعی در ماهیت آنها است، به‌همین دلیل به آن دره‌مرگ می‌گویند. گفتنی است، شانس تبدیل یک ایده به یک شرکت بزرگ بورسی، شاید ۴ در هزار باشد که عدد بسیار پایینی است و بیشتر کشورهای جهان هم در تلاش هستند که این نرخ را افزایش دهند و استارت‌آپ‌ها به‌سلامت از آن عبور کنند. وی افزود: همین کار باید در دنیای کسب‌وکار اتفاق بیفتد و در ایران هم برنامه‌های متعددی برای حمایت از استارت‌آپ‌ها برای برون‌رفت از دره‌مرگ وجود دارد. شتاب‌دهنده‌ها و مراکز رشد همین روال را در پیش گرفته‌اند، همچنین صندوق پژوهشگران و بنیاد ملی نخبگان در این زمینه فعالیت‌های زیادی انجام می‌دهند.

سخن پایانی

شرایط اقلیمی و موقعیت جغرافیایی ما در بحث استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر خاص و مطلوب است. اینکه ۹۵ درصد کشور از تابش بسیار مطلوب برای بهره‌برداری از انرژی خورشیدی برخوردار است، گواه خوبی برای شرایط استثنایی کشور در این زمینه است. افزون بر آن، استفاده‌های زیادی هم می‌توانیم از انرژی باد به‌دلیل تونل‌های بادی فراوان ببریم، بنابراین شکی در این نیست که حجم زیادی از نیاز نیروی برق کشور را می‌توان با استفاده از تجدیدپذیرها تامین کرد؛ با این حال توفیقات چندانی در آن نداشتیم. این تنها نمونه‌ای از موفق نبودن کشور در بحث استفاده از انرژی‌های نو است، اما از آنجایی که ماهیت دانش‌بنیان‌ها حل معضلات با کمک فناوری است، می‌توان حساب ویژه‌ای روی آنها در بهره‌گیری وسیع از تجدیدپذیرها باز کرد، چنانچه کارنامه درخشانی هم از خود نشان داده‌اند. بنابراین استفاده از انرژی‌های نو در کشور تنها و تنها وابسته به تلطیف نگرش حکومتی نیست، به این امر است و این ممکن نیست مگر آنکه از اقتصاد نفتی رهایی یابیم.