توسعه هر کسب‌وکاری به‌صورت پیوسته و پایدار منوط به تعیین حداقل ضوابط و معیارهای ضروری در فرآیند تولید و ارائه کالا و خدمات مرتبط است. سازمان استاندارد جهانی، استاندارد را به‌عنوان مستندی که دربرگیرنده قواعد، چارچوب‌ها و ویژگی‌های مربوط به فعالیت‌ها یا نتایج آنهاست به تصویب می‌رساند. هدف از تهیه و اشاعه و اجرای استاندارد دستیابی به میزان مطلوبی از نظم در یک زمینه خاص است. بدیهی است از یک‌ طرف تعریف و بکارگیری واقعی ضوابط و نرم‌ها در قالب استاندارد بستگی به درجه رشد صنعتی، شرایط و مقررات اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه، ماهیت استاندارد و مواردی از این قبیل دارد و از سوی دیگر تسهیل و روان‌سازی تعامل عرضه و تقاضا نیازمند وجود و بکارگیری استاندارد است؛ بنابراین تاریخچه استاندارد با تاریخچه پیدایش جهان پیوند خورده است. صمت در این گزارش به مفهوم استاندارد و پیدایش این شاخص مهم اقتصادی در جهان پرداخته است.

ورود استاندارد به ادبیات اقتصاد جهان

مفهوم «استاندارد» از زمانی وارد ادبیات اقتصادی جهان شد که پس از پایان جنگ جهانی دوم، کشورهای اروپایی که در طول جنگ به‌طور گسترده‌ای تخریب شده بودند اقدام به بازسازی با سرعت هرچه تمام‌تر کردند. در این بین برخی از شرکت‌های مقاطعه‌کار بدون رعایت اصول و قواعد ساخت‌وساز علمی، پروژه‌ها را از دولت‌ها گرفته و با سطح کیفیت اندکی به کارفرمایان خود تحویل می‌دادند. از آنجا که جنگ سراسر اروپا را گرفته بود، کیفیت ساخت‌وساز برای دولت‌های اروپایی تبدیل به یک بحران بین‌المللی شده بود و شهروندان نیز از سطح کیفی ساختمان‌ها، تولیدات صنعتی، خدمات و... شکایت داشتند؛ از همین رو، تعدادی از غول‌های صنعتی در سراسر اروپا و امریکا اقدام به تشکیل کنسرسیومی غیردولتی کردند که با عنوان «ایزو» در اواخر دهه ۴۰ میلادی آغاز به کار کرد تا بر محصولات و خدمات واحدهای صنعتی و خدماتی دولتی و غیردولتی نظارت داشته باشد. این مقطع به‌عنوان نقطه آغازی برای شکل‌گیری نهادهای بین‌المللی از جمله ایزو بود که بعدها نقش بسیار پررنگ‌تری را در بطن اقتصاد و فرهنگ بشر مدرن بازی کرد.

استاندارد و ایزو چیست؟

استانداردها به‌طور کلی مجموعه‌ای از مشخصات فنی هستند که الزامات فرآیند تولید، خدمات یا متدهای آزمایشی و تحقیقاتی را تعیین کرده و با ثبت امتیازاتی، محصولات را مورد ارزیابی قرار می‌دهند. استانداردها عموما ازسوی شرکت‌های بزرگ و کوچک صنعتی و فعالان بازار با رعایت برخی اصول اساسی تغییر می‌کنند، زیرا یک طرف عرضه و تقاضا تولیدی‌ها و ارائه‌کنندگان خدمات هستند و طرف دیگر نیز شهروندانی که تمایل دارند نسبت به هزینه‌ای که می‌پردازند کیفیت حداکثری را دریافت کنند.

اما به‌طور کلی استانداردها تضمین‌کننده رعایت ایمنی، کیفیت مواد اولیه، کاهش حداکثری هزینه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی و همچنین افزایش بازدهی اقتصادی در جامعه و تسهیلات زیستی مردم از طرف شرکت‌ها هستند.

از مهم‌ترین استانداردهای اروپایی می‌توان به کنسرسیوم‌هایی مانند ISO،CEN،CENELEC و ETSI اشاره کرد که در دو دهه اخیر مهم‌ترین نقش را در کنترل کیفی محصولات تولیدی و خدماتی در اروپا ایفا کرده‌اند. این نهادهای بین‌المللی که همگی غیردولتی به‌شمار می‌روند کارنامه‌ای مثبت و کاملا شفاف داشته و ابزارهایی برای تضمین کیفیت محصولات به‌شمار می‌روند.

ایزو چیست؟

پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۷ میلادی نهادی با عنوان سازمان بین‌المللی استانداردسازی (The International Organization for Standardization) که عموما با نام ایزو ISO شناخته می‌شود در ژنو سوئیس تاسیس شد. این سازمان غیردولتی که ابتدا به‌صورت یک کنسرسیوم بین‌المللی با ارتباطات قوی دولتی بود از سوی شرکت‌های بزرگ دولتی و غیردولتی صنعتی پایه‌گذاری شده بود اما پس از چندی دولت‌ها نیز به این حوزه ورود و کنترلی نسبی را روی این نهاد بین‌المللی اعمال کردند. این روند تا جایی ادامه داشت که در طول زمان با تغییر شرایط اقتصاد بین‌الملل رسالت وجودی ایزو هم تغییر کرد و ایزو به فراخور پیشرفت و توسعه اقتصادی کشورها فراگیر شد.

در حال حاضر ایزو به‌عنوان نهادی غیردولتی و جهانی در جهت سنجش کیفیت محصولات و خدمات ارائه‌شده از سوی مجموعه‌های دولتی و غیردولتی به ایفای نقش می‌پردازد و اغلب کشورهای جهان نیز استاندارد ایزو را به‌عنوان معیاری برای سنجش کیفی محصولات و خدمات پذیرفته‌اند.

بررسی جایگاه استاندارد در اروپا

کمیسیون اروپا نقشه راه خود برای استراتژی استانداردسازی را در سال ۲۰۲۰ منتشر کرده که براساس آن، مولفه‌های کنترل کیفی با هدف افزایش سطح رضایتمندی شهروندان اروپایی بیش از هر زمان دیگری موردتوجه قرار گرفته است. یکی از تفاوت‌های اساسی که این نقشه راه اروپایی دارد، تعریف نقش‌های جدید و پررنگ‌تر برای دولت‌های بیست‌وهفت‌گانه اروپایی در مسیر بهبود استانداردهای صنعتی و خدماتی است که تا پیش از این سعی می‌شد حداقل سهم را داشته باشد، اما باتوجه به تحولات سیاسی که در پارلمان اروپا به‌وقوع پیوست بسیاری این موضوع را پیش‌بینی می‌کردند. با این حال،‌ برخی از منتقدان از رویه‌ای که اتحادیه اروپا در پیش گرفته به‌عنوان اعمال سیاست‌های مداخله‌جویانه دولت‌گرایان اروپایی در کار بخش خصوصی تلقی می‌کنند؛ هرچند «اورسولا فون‌درلاین» رئیس کمیسیون اروپا با پافشاری بر لزوم اجرای این سیاست‌ها، هیچ راه فراری برای بخش خصوصی در این زمینه باز نگذاشته و بر لزوم رعایت استانداردهای جدید اروپایی در دهه دوم قرن ۲۱ تاکید کرده است.

به‌گفته فون‌درلاین، هدف استراتژی تدوین‌شده در کمیسیون اروپا رفع چالش‌های پیش روی سیستم استانداردسازی اروپا است که از دید اعضای این کمیسیون در سال‌های اخیر دچار ناکارآمدی و درجا زدن شده بود. کمیسیون اتحادیه اروپا نیز معتقد است این طرح پاسخی است به نیاز به قاطعیت و روشن شدن نقشه راه که شهروندان اروپایی در مقیاس بین‌المللی احساس کرده‌اند و دولت‌ها نیز وظیفه دارند در پی تقویت عنصر پاسخگویی عمومی به نیازهای مدنظر استانداردها بیش از پیش توجه کرده و در راستای نیل به آنها تلاش کنند. برمبنای این نقشه راه دولت‌ها موظفند با اعمال نظارت‌های سفت و سخت بر عملکرد تولیدی‌ها و شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات در جهت افزایش سطح کیفی خروجی واحدهای تولیدی و خدماتی بکوشند. از طرفی هم باتوجه به تهدیدهای زیست‌محیطی موجود در سراسر اروپا و جهان، کمیسیون اروپا دولت‌های عضو را وادار به رعایت استانداردهای اقلیمی مصوب اتحادیه کرده است.

گفتنی است مقامات اتحادیه اروپا در ماه‌های اخیر بر رعایت بیش از پیش سیاست‌های استانداردسازی تاکید کرده و آن را یک ابزار قدرتمند و استراتژیک برای بهبود کارآیی سیاست‌های این اتحادیه می‌دانند.

کارشناسان معتقدند پس از پاندمی کرونا و بروز مشکلاتی در زمینه خدمات‌رسانی در برخی از کشورهای اروپایی، کمیسیون توجه خاصی به استانداردسازی کرده و تلاش می‌کند عناصری مانند رقابت در بازار، حفاظت از حقوق مصرف‌کنندگان، حفاظت از سلامت شهروندان، حفاظت از محیط‌زیست و همچنین بسط و گسترش دانش‌های نوین را تقویت کند.

گفتنی است، از سال 1984 کمیسیون اروپا تلاش می‌کند همراه با نهاد استاندارد بین‌المللی EFTA و سازمان‌های استانداردسازی اروپایی برای مشارکت موثر در تعاملات دولت و بخش خصوصی نهایت هماهنگی را ایجاد کند و برای رفع تعارضات بین این دو بخش گام بردارد. در همین راستا اتحادیه اروپا دستورالعملی را برای همکاری بین نهادهای استانداردساز
CEN، CENELEC و ETSI با کمیسیون اروپا و انجمن تجارت آزاد اروپا تهیه کرده که تا امروز نیز این دستورالعمل پابرجا مانده، اما فون‌درلاین در برخی اظهارات خود از لزوم ایجاد اصلاحات گسترده در این دستورالعمل سخن گفته است.

انواع استانداردهای اروپایی

استانداردسازی در اروپا یک فرآیند جامع و عموما غیردولتی است که به‌صورت کنسرسیومی و با مشارکت بخش خصوصی و نظارت دولت‌ها اداره می‌شود. در این کنسرسیوم‌ها بازیگران مختلفی به ایفای نقش می‌پردازند که هر یک استاندارد محصولات و خدمات را در حوزه‌های گوناگون وضع و بررسی می‌کنند. اما از آنجا که توسعه مفاد استانداردهای مختلف عمدتا باتوجه به نیازهای بازار ایجاد می‌شود، صاحبان صنایع و تولیدکنندگان نقش محوری را در زمینه رعایت این استانداردها بازی می‌کنند. در نهایت پس از بررسی هر یک از حوزه‌های مورد بحث، مفاد استانداردهای مختلف از طریق یکی از ۳ نهاد استانداردساز اروپایی تدوین می‌شود که به ترتیب کمیته استانداردسازی اروپا (CEN)، کمیته استانداردسازی الکتروتکنیکی اروپا (CENELEC) و موسسه استاندارد اروپایی مخابرات (ETSI) نام دارند.

سازمان‌های استانداردساز اروپا (ESO)

سازمان‌های استانداردساز اروپا به‌طور رسمی توسط مقررات (EU) به‌عنوان ارائه‌دهندگان استانداردهای اروپایی شناخته می‌شوند که تحت عناوین CEN، CENELEC و ETSI از سال 1984 تا امروز در حال فعالیت هستند و در ۳ حوزه کمیته عمومی، صنایع دانش‌بنیان و صنایع تولیدمحور به تعریف و اعمال استانداردهای کمی و کیفی می‌پردازند. ESO در سال ۲۰۰۳ میلادی حدود ۱۵ سال پس از تاسیس، اساسنامه خود را تغییر و دامنه فعالیتی خود را اندکی گسترش داد و پس از آن به‌عنوان نهادی فراقاره‌ای در سراسر جهان به فعالیت می‌پردازد و قراردادهای همکاری با هلدینگ‌ها و ابرتولیدکنندگان جهان به امضا رسانده است.

CEN

کمیته استانداردسازی اروپا (CEN) نهادهای استانداردسازی ملی و محلی از 33 کشور اروپایی را گرد هم آورده (۶+۲۷) و تلاش می‌کند پلتفرمی برای توسعه استانداردهای اروپایی در زمینه‌هایی مانند تولید محصولات مصرفی، مواد اولیه، خدمات و فرآیندهای تولیدی ایجاد کند. از جمله محصولاتی که این نهاد اروپایی پوشش می‌دهد می‌توان به مواد شیمیایی، ساختمان، خدمات اجتماعی دولتی و خصوصی و... اشاره کرد.

CENELEC

کمیته اروپایی استانداردسازی الکتروتکنیکی (CENELEC) محوری برای استانداردسازی در زمینه صنایعی با کارکرد الکتروتکنیکی است که در واقع بازار لوازم الکترونیکی را زیر پوشش خود قرار می‌دهد. استانداردهای داوطلبانه تهیه‌شده توسط CENELEC به تسهیل تجارت بین کشورها، دسترسی به بازارهای لوازم الکترونیکی جدید، کاهش هزینه‌های تجارت و حمایت از توسعه بازار یکپارچه اتحادیه اروپا کمک می‌کند. CENELEC همچنین با همکاری نزدیک خود با کمیسیون بین‌المللی الکتروتکنیک (IEC) دسترسی به بازار در سطح بین‌المللی را ایجاد می‌کند تا وجهه فراقاره‌ای خود را توسعه بخشد.

ETSI

موسسه استاندارد ارتباطات مخابراتی اروپا (ETSI) مفاد استانداردی قابل‌اجرا در سطح جهانی برای فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) را وضع می‌کند. این استانداردها شامل فناوری‌های نوین، خدمات تلفن همراه، رادیو، اینترنت و... نیز می‌شود که با هدف تولید و حفظ استانداردهای فنی موردنیاز مصرف‌کنندگان و دولت (در برخی کشورها) به ارائه خدمات می‌پردازد.

باتوجه به جایگاه ویژه صنایع دانش‌بنیان و فناوری‌‌های نوین، صاحبان این صنایع می‌توانند در تعیین و تنظیم مفاد موردتایید ETSI مشارکت مستقیم داشته باشند. مسئولان این نهاد استانداردساز معتقدند با این حرکت سایر شرکت‌های تولیدی و خدماتی جهان تلاش می‌کنند خود را با استانداردهای موردنظر اتحادیه اروپا وفق دهند و همین موضوع می‌تواند یک مزیت رقابتی بزرگ و تاثیرگذار برای صنایع اروپایی باشد.

جنبه‌های گوناگون استانداردنویسی

جنبه‌های استانداردنویسی، محور دیگر استاندارد است. مهم‌ترین جنبه استانداردنویسی «اصطلاحات و واژگان» و دیگر، «علائم و اختصارات» است. استاندارد کردن اصطلاحات و واژگان و علائم و اختصارات سبب می‌شود برداشت درستی از مفاهیمی که استاندارد می‌شوند به‌وجود آید. این اهمیت تا بدانجاست که حتی برای تدوین اصطلاحات و اختصارات هم استاندارد تدوین شده است. جنبه دیگر استانداردنویسی «استانداردهای مبنا» است. این استانداردها به‌صورت استانداردهای پایه‌ای عمل کرده و اصول آن حوزه را نمایان می‌سازند.

شاخص‌های اندازه‌گیری از جمله شدت جریان، حجم مخازن و سری اعداد از جمله استانداردهای مبنا به‌شمار می‌آیند. جنبه چهارم «ویژگی‌ها» هستند. کلیه خصوصیاتی که ما از یک محصول انتظار داریم در جنبه ویژگی‌ها خود را نمایان می‌کنند، مانند قطع، طرح، شکل و عیار.

دیگر جنبه استانداردنویسی «آیین کار» است که نحوه انجام هرچه بهتر یک کار را باتوجه به آخرین پیشرفت‌های آن حوزه و تجاربی که در آن حرفه وجود دارد تدوین می‌کند. نحوه چیدمان دستگاه‌ها، طراحی لوازم همراه مثل فاضلاب یا مواد شست‌وشوی لازم از جمله این موارد به‌شمار می‌روند. «بازرسی و نمونه‌برداری» جنبه دیگر استانداردنویسی است که در جهت صرفه‌جویی در عین بهره‌وری به خدمت کنترل کیفیت مواد و خدمات در می‌آید.

دیگر جنبه استانداردنویسی «طبقه‌بندی و درجه‌بندی» است که دسترسی به محصول، رسیدگی، ارائه خدمات و انتخاب را تسهیل می‌بخشد. «ایمنی» و «کنترل انواع» نیز دو جنبه آخر استانداردنویسی است. ایمنی همان‌طور که از نامش پیداست ناظر بر رعایت نکات لازم برای حفظ سلامت و امنیت است و اغلب جزو استانداردهای اجباری شمرده می‌شود. «کنترل انواع» هنگام تنوع یک محصول در اندازه‌ها، حجم‌ها و اشکال گوناگون به‌وجود می‌آید تا ضمن یکدست‌سازی بازار به کنترل تنوع محصولات بپردازد و از دشواری انتخاب محصول برای مصرف‌کننده بکاهد.

سخن پایانی

دست‌اندرکاران حوزه استاندارد در تلاشند دنیای بهتری بسازند. دانستن تمام آنچه که گفته شد شاید به بهانه روز جهانی استاندارد ما را به فکر وادارد که چطور دست در دست استانداردها در مسیر توسعه رشته، حرفه و کشور گام برداریم.