گمرک ایران اعلام کرده مرزهای مشترک بین دو کشور همسایه ایران و افغانستان باز است و تبادلات تجاری از هر ۳ مرز اصلی قابل انجام خواهد بود. اما از یک سو فعالان تجاری به دلیل ریسک بالای این مسیرهای تجاری، از فعالیت دست کشیده‌اند.

از سوی دیگر، کارشناسان در این باره هشدار می‌دهند ایران و بازرگانان ایرانی باید برای افغانستان به دنبال جایگزین بگردند زیرا مشخص نیست این شرایط تا چه زمانی بر این منطقه حکمفرماست. این شرایط در حالی بر روابط تجاری ایران و افغانستان در مرزها حکمفرماست که براساس آماری منتشر شده از تجارت افغانستان در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ میلادی، ایران تامین‌کننده حدود یک‌سوم واردات کشور افغانستان است. در عین حال افغانستان به‌عنوان یکی از ۵ کشور اصلی نقش‌آفرین در تبادلات تجاری ایران، جایگاه مهمی در ارزآوری کشور در ایام تحریم ایفا می‌کند. اما نظر کارشناسان و فعالان اقتصاد کشور درباره شرایط موجود و آینده تجاری ایران و افغانستان چیست؟

با گزارش روزنامه صمت در این باره همراه باشید:

بازرگانان همچنان منتظرند

در هفته‌های گذشته و در پی بالا گرفتن درگیری‌ها در افغانستان، رئیس اتاق بازرگانی ایران و افغانستان درباره کاهش ۸۵ درصدی میزان صادرات ایران به این کشور هشدار داده بود ‌اما امروز وضعیت تبادلات تجاری بین دو کشور به چه شکل است؟ سیدحسین سلیمی در گفت‌وگو با صمت درباره روند تجارت با افغانستان عنوان کرد: درگیری‌ها و مشکلات افغانستان و رودررویی طالبان با نیروهای دولتی باعث توقف روند تجارت شده و با وجود باز بودن مرزها این وضعیت هنوز به حالت عادی بازنگشته است.وی در این باره خطرات و مشکلات تجارت با افغانستان در شرایط فعلی افزود: ریسک تجارت در این شرایط بسیار بالا است و به همین دلیل هم فروشندگان ایرانی و هم خریداران افغانستانی حاضر به قبول این ریسک نیستند.

درحال‌حاضر و با وضع موجود مشخص نیست وقتی باری به داخل افغانستان می‌رود به‌دست خریدار برسد یا خیر؛ از طرف دیگر این بارها بیمه هم ندارند و این موضوع میزان ریسک را بسیار افزایش می‌دهد.

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و افغانستان درباره میزان آسیب به کالاهای ایرانی در ناآرامی‌های اخیر افغانستان نیز خاطرنشان کرد: با توجه به روند تجارت با افغانستان آسیب واردشده کم بوده اما آمار دقیقی از آن وجود ندارد؛ یعنی نمی‌توان مشخص کرد چه میزان از بارهای کالایی ایرانی به‌دست خریداران رسیده است. در شرایط فعلی آمار دقیقی نیز نمی‌توان از افغانستان گرفت.

رئیس اتاق مشترک ایران و افغانستان در ادامه عنوان کرد: وقتی جنگ در یک کشور رخ می‌دهد، تجارت آن کشور جزو نخستین بخش‌های آسیب‌دیده است اما در هر صورت نیازهای آن کشور پابرجا خواهد بود.

هر گروهی در افغانستان قدرت را به‌دست بگیرد باز هم افغانستان نیاز به مواد غذایی و مصالح ساختمانی و... خواهد داشت و بهترین گزینه آنها هم ایران است اما این دادوستدها در زمان آرامش برقرار خواهد بود.

سلیمی پایان درباره وضعیت بازرگانان دو کشور گفت: همه منتظر بهبود اوضاع در افغانستان هستیم و باید صبر کنیم تا مشخص شود چه اتفاقی رخ می‌دهد.

این فعال اقتصادی با تاکید بر اینکه نمی‌توان پیش‌بینی کرد چه زمانی تجارت دوباره از سر گرفته می‌شود، گفت: چراکه این موضوع به سیاست داخلی افغانستان برمی‌گردد. به گفته سلیمی بسیاری از بازرگانان افغانستانی نیز کار را متوقف کرده‌اند و منتظر بهبود شرایط و تعیین‌تکلیف هستند.

موضوع، بزرگ‌تر از افغانستان است

مجیدرضا حریری، فعال اقتصاد نیز درباره مشکلات فعلی تجارت با کشور افغانستان در گفت‌وگو با صمت عنوان کرد: درحال‌حاضر ما در این زمینه با دو مشکل مواجه هستیم که یکی از آنها خود تجارت با افغانستان است؛ موضوع دیگری که در این زمینه حائز اهمیت است، بازار هرات است که یکی از بازارهای تامین دلار کشور در دوران تحریم محسوب می‌شود. در هر حال امروز هر دو این موارد با اختلال روبه‌رو است و دست‌اندرکاران تجارت در این حوزه باید برای آن در جست‌و‌جوی راهکارهایی عملی باشند.وی در این باره مشکل تجارت امروز کشور را فراتر از موضوع افغانستان دانست و خاطرنشان کرد: مشکل اصلی و اساسی کشور ما در حوزه تجارت بیش و پیش‌تر از مسائل افغانستان، مربوط به گزینه‌های محدود تجاری و همین‌طور کوچک بودن تجارت خارجی کشور است که ما را در تنگناهای جدی قرار داده است.

حریری در این باره افزود: ما درحال‌حاضر در تجارت -چه در حوزه واردات و چه در حوزه صادرات- محدود به چند کشور هستیم و ۵ کشور ۸۰ درصد مقاصد صادراتی ما را تشکیل می‌دهند و این موضوع می‌تواند در اقتصاد کشور یک خطر تلقی شود زیرا در صورت قطع ارتباط با هر یک از این کشورها، ما در سیاست‌های کلان اقتصادی دچار چالش‌های جدی خواهیم شد.

از سوی دیگر، وقتی کشوری مثل افغانستان با میزان حدود ۲.۵ میلیارد دلار، یکی از اهداف جدی تجاری کشور به شمار می‌رود باید اعتراف کنیم سبد تجاری کشور به‌شدت کوچک شده است و این موضوع نیز می‌تواند ثبات اقتصادی ما را مورد تهدید قرار دهد.

این کارشناس و فعال اقتصاد در ادامه تاکید کرد: مشکل تجارت با افغانستان در هر حال برطرف خواهد شد و ما از این چالش عبور خواهیم کرد اما اگر در آینده قطع ارتباط تجاری کشور با کشورهایی مثل چین، امارات یا عراق که در رتبه‌های اول تجارت با ایران هستند رخ دهد، آیا راهکاری برای عبور از بحران وجود دارد؟ و این خطری است که در این سال‌ها همواره تجارت کشور را تهدید کرده است.

وی در ادامه تصریح کرد: اتکا به بازارهای تجاری مثل عراق و افغانستان اولا به دلیل اینکه این کشورها از نظر اقتصادی ضعیف هستند و کیفیت کمتر در اولویت قرار می‌گیرد، باعث می‌شود صادرات ما از نظر کیفی رشد نکند. ثانیا اینکه این کشورها از نظر سیاسی ثبات قابل قبولی ندارند و امکان دارد ما در یک فعل و انفعال سیاسی به‌راحتی بازارهای خود را از دست بدهیم.

حریری درباره راهکارهای مواجهه با چنین وضعیتی در تجارت کشور عنوان کرد: به نظر می‌رسد ما در درجه اول و در کوتاه‌مدت باید سعی کنیم راهکارهای دیپلماسی را برای ادامه فعالیت‌های بازار هدف در افغانستان بیابیم، واجب‌تر و جدی‌تر این است که در بلندمدت به این بیندیشیم که برنامه‌ریزی‌هایی برای جلوگیری از کوچک‌تر شدن روز‌به‌روز تجارت و محدودتر شدن کشورهای طرف معامله با ایران انجام دهیم تا با از بین رفتن ۲.۵ میلیارد درآمد ارزی حاصل از تجارت با یک کشور، دچار شوک اقتصادی و ارزی نشویم.

تنوع، ریسک‌ها را کاهش می‌دهد

ناصر یارمحمدیان، کارشناس اقتصاد نیز لزوم بزرگ بودن سبد تجاری کشور را در بروز مواردی مانند مسئله افغانستان مورد تاکید قرار داد و در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: این یک اصل اساسی در مولفه‌های تجارت جهانی است که بزرگ بودن سبد طرف‌های تجاری هر کشور می‌تواند اختیار عمل کشورهای ذی‌نفع در این حوزه را بیشتر کند. البته این موضوع بستگی به ترکیب سبد نیز دارد. اگر ترکیب این سبد به نحوی باشد که پیمان قطعی محکمی بین دو طرف ایجاد نکند، اقتصاد ما را ضربه‌پذیرتر می‌کند و کشورهای دیگر می‌توانند از طریق همین مسیرهای تجاری محدود و از طریق مواردی مثل تحریم‌ها یا اعمال محدودیت مبادلات، قدرت انحصاری به‌دست بیاورند. وی در این باره تاکید کرد: نکته دیگر این است که تنوع بخشی یک‌سری ریسک‌ها را از بین می‌برد که این ریسک‌ها ممکن است شامل موارد متعددی از استفاده از تجارت به‌عنوان حربه تحریم، ورود کشور به بحران‌های مختلف، تغییر موضع و رویکرد کشورها در سیاست، اقتصاد یا فرهنگ، تا وقوع یک بلای طبیعی مثل سیل در کشور هم‌پیمان را شامل شود.

یارمحمدیان همچنین افزود: این موضوعی است که در بحث سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، محوری را با عنوان «تنوع‌بخشی طرف‌های تجاری» به خود اختصاص می‌دهد و بیان می‌کند تک‌تک ریسک‌های موجود در تنوع‌بخشی طرف‌های تجاری توزیع می‌شوند و این موضوع از این جهت بسیار حائز اهمیت است و ارجحیت دارد. البته این تنوع‌بخشی طرف‌های تجاری فقط مربوط به صادرات نمی‌شود و در حوزه واردات نیز این موضوع به همین اندازه مهم و اثربخش است.

وی افزود: درحال‌حاضر فهرست طرف‌های تجاری وارداتی ما با فهرست طرف‌های تجاری صادراتی ما، انطباق خاصی با یکدیگر ندارد که این موضوع چندان جالب نیست و در جنگ تجاری به‌عنوان یک ضعف محسوب می‌شود.

باید جایگزین پیدا کنیم

احمدرضا فرشچیان از اعضای اتاق بازرگانی تهران در این باره گفت: در بررسی نوع صادرات به افغانستان باید این مسئله را مورد توجه قرار داد که افغانستان معمولا کالاهایی با کیفیت پایین را هم می‌پذیرد و نکته دیگر آنکه به دلیل تحریم‌ها و سایر موانع موجود، افغانستان به محلی برای ترانزیت کالاهای ایرانی تبدیل شده بود و کالاهای ایرانی از این کشور به مقاصد دیگر ارسال می‌شد و شاید مسائل پیش آمده در مرزهای افغانستان سبب شود که صادرکنندگان تلاش مضاعفی را برای صادرات مستقیم محصولات خود به مقاصد اصلی به کار ببندند.

وی در این باره افزود: صادرکنندگان به افغانستان، صادرکنندگان ایرانی نیستند بلکه معمولا این تاجران افغانستانی بودند. این تاجران کالای مورد نیاز خود را از ایران خریداری می‌کردند، بخشی از آن را به مصارف داخلی این کشور رسانده و بخشی را هم به آسیای جنوب شرقی و حتی اروپا صادر می‌کردند.

فرشچیان با اشاره به اینکه صادرکنندگان قدیمی و آنها که نسبت به صادرات محصولات با کیفیت اقدام می‌کنند، از نوع صادرات به افغانستان رضایت نداشته‌اند، ادامه داد: صادرات به افغانستان اگرچه به دلیل همجواری برای ایران دارای مزیت است اما افتخارآمیز نیست. اینکه بازارهای رده نخست را از دست بدهیم و به بازار افغانستان اکتفا کنیم جالب توجه نیست.

بنا بر گزارش اتاق بازرگانی تهران وی با تاکید بر اینکه هدف صادرکنندگان ایرانی باید ورود به بازارهای تراز اول باشد ویژگی این بازارها را چنین عنوان کرد: بازارهایی که محصولات باکیفیت بالا در آن معامله می‌شود و پول بیشتری هم بابت آن پرداخت می‌کنند. درواقع این نوع صادرات ارزآوری بیشتری را هم برای کشور به همراه خواهد داشت. صادرات زمانی افتخارآمیز خواهد بود که کالای ایرانی بتواند در بازارهای تراز اول، با رقبای بزرگ رقابت کند. اگر نه صادراتی که تولیدکننده، بسته‌بندی‌کننده و صادرکننده را به سمت ارائه محصول با کیفیت پایین‌تر سوق دهد، افتخار نیست.

این کارشناس اقتصاد با بیان اینکه به هر حال بخشی از کالاهای صادراتی ایران دارای بازار مصرف در افغانستان بوده است، توضیح داد: برای این بخش از کالاها باید به دنبال بازار جایگزینی در کشورهایی مانند عراق و کشورهای حوزه CIS و آسیای میانه بود وگرنه ممکن است بخشی از کالاها که تا پیش از این به افغانستان صادر می‌شده روی دست تولیدکنندگان بماند.فرشچیان در پایان گفت: شاید یکی از دلایلی که خرمای برخی از مناطق کشور از جمله در خوزستان در انبار تولیدکنندگان مانده، کندی تجارت با افغانستان در ماه‌های گذشته بوده باشد. درواقع مشکلات سیاسی در افغانستان سرعت صادرات به این کشور را کاهش داده است.

سخن پایانی

حقیقت این است که هرچند ضعف زیرساخت‌ها و محدودیت‌هایی که اقتصاد افغانستان در تمام سال‌های گذشته با آنها مواجه بوده باعث شده تا رقم صادرات ایران به این کشور محدود باشد اما همچنان نقش تعیین‌کننده در بازار این کشور باعث شده بازرگانان ایرانی نگاهی ویژه به این بازار داشته باشند. در کنار صادرات مستقیم، ترانزیت کالاهای ایرانی از طریق افغانستان به دیگر کشورها نیز گزینه دیگری بود که در سال‌های گذشته از سوی تاجران ایران در دستور کار قرار گرفت. به همین دلیل به نظر می‌رسد هرچه زودتر دست‌اندرکاران باید فکری به حال تجارت با این کشور کنند. اما موضوع مهم‌تر اینکه نمی‌توان و نباید همه تخم‌مرغ‌های تجاری کشور را در یک سبد قرار دهیم که اگر به این شیوه پیش برویم قطعا اقتصاد کشور در هر کنش و واکنش و رویدادی دستخوش نوسان و آسیب خواهد شد.