با توسعه هوش مصنوعی ترس یا فوبیای آن برای برخی صاحبان شغل و حتی دانشمندان نمایان شد؛ این که با چه دنیایی مواجه می‌شویم، پرسشی بود که این افراد با نمود هوش مصنوعی در زندگی روزمره از خود می‌پرسند، اما جالب است، بدانید کارشناسان، انقلاب صنعتی چهارم را فرصتی غیرقابل‌برگشت برای کشورهای در حال توسعه می‌دانند و معتقدند این جهش بزرگ در عصر اطلاعات، برای کشور ما فرصتی طلایی است و می‌تواند عقب‌افتادگی‌های موجود را به‌سرعت جبران کند. صمت در این گزارش به بررسی نقش فناوری و هوش مصنوعی در امنیت شغلی پرداخت.‍‍

فناوری، متهم شماره یک بیکاری

پژوهشگران علوم اجتماعی معتقدند افرادی که تا سال ۲۰۳۰ در توسعه هوش مصنوعی پیشتاز باشند، تا آخر قرن، حاکمان جهان خواهند بود، به‌همین دلیل، در برنامه توسعه کشورها، کاربرد وسیع هوش مصنوعی در نظام تولید و اشتغال، اهمیت زیادی پیدا کرده است. بیایید کمی به عقب‌تر برویم، به سال‌های ۱۷۶۰ میلادی تا کمابیش یک قرن بعد از آن؛ درست زمانی که اعتراضات کارگری در اثر بیکاری و کمبود شغل به اوج رسید، تا حدی که بسیاری از کارگران در تقابل با کارفرمایان، شروع به تخریب ماشین‌هایی کردند که جای آنها را در خط تولید گرفته بودند. آنها معتقد بودند هیولاهای آهنی از کار بیکارشان کرده‌اند و از آنجا بود که ترس از دست دادن امنیت شغلی به‌دلیل رسوخ فناوری در دل نیروی کار ریشه گرفت، در ظاهر ماجرا از تعداد نیروی کار در مشاغل کاسته شده، اما نیازمندی به نیروی کار ماهر هم افزایش پیدا کرده است. اکنون صحبت از هوش مصنوعی و کارکرد ربات‌ها در زندگی بشری است. بسیاری معتقدند با فراگیر شدن هوش مصنوعی تعداد زیادی از مشاغل امروزی از بین خواهد رفت و همین گزاره، ترس از فناوری را در دل بشر امروزی زنده کرده است.

هاوکینگ: آینده بشر با هوش مصنوعی خطرناک است

بهروز مینایی بیدگلی، رئیس دانشکده مهندسی کامپیوتر دانشگاه علم و صنعت در گفت‌وگو با صمت درباره ترس از توسعه فناوری و دنیای مبتنی بر هوش مصنوعی که برای برخی افراد به یک دغدغه ذهنی تبدیل شده است، گفت: نظریات ضد و نقیض زیادی در این‌باره وجود دارد؛ برای مثال استیون هاوکینگ معتقد بود آینده بشریت با هوش مصنوعی خطرناک است؛ همان‌گونه که تلفن‌های هوشمند، اینترنت و شبکه‌های پیام‌رسان، دنیایی بسیار متفاوت از قبل برای بشر به‌وجود آورد، رسوخ هوش مصنوعی در زندگی اجتماعی بشر به‌طور قطع دارای پیامدهای اخلاقی است که موجب نگرانی‌هایی برای بشر می‌شود. منشأ این نگرانی آنجا است که اگر هوش مصنوعی ابزار دست متقلبان و هنجارشکنان اجتماعی شود، راه سوءاستفاده هوشمندانه‌تری به‌وجود می‌آید که کنترل آن در مسیر قانون، امری دشوار است. به‌گفته این پژوهشگر، اما نگرانی از اینکه هوش مصنوعی جای شغل‌ها را بگیرد، بیهوده است و فوبیا از فناوری در نهایت به خود انسان ضرر می‌زند، چرا که پردازش‌های سریع هوشمند اطلاعات می‌تواند پاسخگوی بسیاری از مسائل و مشکلات باشد و باید به‌عنوان یک فرصت به آن نگاه کرد. وی افزود: در آینده، هوش مصنوعی کمک‌کننده و به‌طوردقیق‌تر دستیار انسان است و می‌تواند انسان را سریع‌تر و در بستر مطمئن‌تر به اهدافش برساند، در واقع هوش مصنوعی کمک زیادی به دیده شدن افراد با هر توانایی می‌کند، بنابراین ماشین‌ها و هوش مصنوعی هیچ‌گاه جای انسان را نمی‌گیرند؛ در واقع هر جایی که نیاز به راه‌حل باشد، بهترین کمک‌کننده به انسان هستند. گفتنی است، در آینده بسیار نزدیک، هوش مصنوعی در بسیاری از مسائل زندگی ما وارد می‌شود. اگر ما هم بتوانیم کارکردهای هوش مصنوعی را در نظام شغلی کشورمان فعال کنیم، بهترین یاورها را در هر زمینه‌ای داریم.

آیا ربات‌ها جای انسان را می‌گیرند؟

وی در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان رباتی در حد انسان خلق کرد یا خیر؟ گفت: پاسخ این پرسش نقطه اختلاف‌نظر میان فیلسوفان و فناوران است. گروه نخست به‌صراحت پاسخ منفی داده‌اند و معتقدند منطق و شعور انسانی در ماده نمی‌گنجد؛ اما گروه دوم خلق ربات همسان با انسان را در آینده‌ای دور محتمل می‌بینند، در واقع اینکه از لحاظ عقلی و منطقی چنین اتفاقی امکان‌پذیر است یا خیر؛ بسیاری از فلاسفه غرب مخالفند و معتقدند هیچ‌گاه ماده نمی‌تواند صاحب منطق و روح شود و مانند یک انسان حیات و آگاهی داشته باشد. مینایی در تشریح هوش مصنوعی قوی و هوش مصنوعی ضعیف گفت: هوش مصنوعی قوی یعنی خلق ماشینی که با انسان برابری کند؛ گفتنی است، علم، بروز هوش مصنوعی قوی و ایجاد حیات در آزمایشگاه را محال نمی‌بیند و امری ممکن می‌داند، اما هوش مصنوعی ضعیف، درست همان فرآیندی است که امروز شاهدش هستیم؛ برای مثال اتومبیل‌های خودران، ربات‌های عامل و ... . آنچه امروز همه ما از هوش مصنوعی می‌شناسیم، در مرتبه ضعیف آن است؛ اما اگر این هوش بتواند یک برون‌داد قوی داشته باشد، می‌تواند برخی فعالیت‌های انسان‌گونه در عرصه خلاقیت را هم انجام دهد، در واقع با توسعه هوش مصنوعی ضعیف می‌توانیم برخی نمودهای خلاقانه را هم در ماشین‌ها ببینیم؛ نظیر هواپیماهای بدون خلبان یا ربات‌هایی که به دقت انسان یا حتی بیشتر در برخی کارکردها سرآمد هستند.

وی افزود: برای بروز خلاقیت هنری و محاسباتی در ماشین‌ها نیازی به هوش مصنوعی قوی نیست و تنها با داشتن داده‌های بسیار زیاد و به‌عبارتی فراداده (big data) ماشین‌های مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند آثاری را خلق کنند که حاوی خلاقیت است، برای مثال در کشور خودمان چندی پیش، اشعار جدید شاهنامه فردوسی توسط یک ربات سروده شد یا در مثالی دیگر ماشینی که توسط پژوهشگران دانشگاه MIT ساخته شد، می‌تواند مقاله‌های علمی را به‌نگارش دربیاورد، به‌گونه‌ای که تشخیص آن برای داوران علمی میسر نیست. اما ، در همین مسیر هم کم و کاستی‌های زیادی وجود دارد و هنوز راه‌های نرفته بسیاری پیش‌روی علم است.

به‌گفته مینایی، باید داده‌های بسیار زیادی داشت تا بتوان رباتی را خلق کرد که مانند حافظ شعر بگوید یا مانند یک نویسنده ماهر قصه بنویسد؛ در شرایط فعلی، هوش مصنوعی یک کپی‌کار حرفه‌ای است و هنوز فاصله زیادی با فیلم‌های علمی  ـ تخیلی دارد، در واقع هوش مصنوعی که امروز بشر به آن رسیده است، راه رفته انسان را می‌پیماید و برای خلق اثری جدید، باید به‌اندازه کافی نمونه یا داده داشته باشد؛ شاید نگارش مقاله علمی برای ماشین‌ها راحت‌تر باشد، اما خلق آثار هنری بدون دخالت انسان در حال حاضر ممکن نیست.

بشر در آستانه یک تحول عظیم

حمید بهنگار، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه اینترنت اشیا و رئیس کمیته اسکادا، تله متری و اینترنت اشیا در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت هوش مصنوعی در دنیای امروزی گفت: به تعبیر دانشمندان آلمانی، بشر در آستانه انقلاب صنعتی چهارم قرار گرفته است؛ به‌فراخور آن، فناوری‌های نوظهوری نظیر اینترنت اشیا، هوش مصنوعی، متاورس، رباتیک و ...، ابزارهای شکل‌گیری این انقلاب در جهان هستند که روز به روز به توسعه آن افزوده می‌شود. گفتنی است، اینترنت اشیا یک فرآیند زیرساختی است که بعد از شکل‌گیری آن سایر فناوری‌های نو می‌توانند برمبنای آن توسعه پیدا کنند، در واقع وقتی اینترنت اشیا در پروژه‌ای پیاده‌سازی می‌شود، می‌توان فناوری‌های دیگر را بر این بستر توسعه داد.

اینترنت اشیا، راهی برای امنیت شغلی

بهنگار بااشاره به ارزیابی خود از تاثیر توسعه اینترنت اشیا در امنیت شغلی مشاغل در کشور گفت: شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور ما متولیان اصلی اینترنت اشیا و کاربردهای آن در کشور است؛ به‌گونه‌ای که ترکیب فناوری اطلاعات با صنایع مختلف در حال شکل‌گیری است که به‌نوعی موجب همگرایی فناوری می‌شود و زمینه‌ساز توسعه سایر صنایع به کمک فناوری اطلاعات در کشور است. توسعه اینترنت اشیا، زمینه‌ساز توسعه و پیشرفت در کشور است و به‌اعتقاد من، باید نسبت به توسعه آن در مشاغل و کاربردی‌تر کردن آن خوش‌بین بود؛ این امر وابسته به چند مولفه است؛ در ابتدا ما باید در مسیر توسعه و کاربرد اینترنت اشیا گام‌های زیادی برداریم؛ چرا که این فناوری می‌تواند فاصله توسعه‌یافتگی ما را با کشورهای پیشرو کم کند و زمینه‌ساز خلق فرصت‌ها در کسب‌وکار و ایجاد امنیت شغلی شود؛ ضمن آنکه بیشتر کشورها با کاربردهای اینترنت اشیا می‌توانند فرصت‌های جدید ارزآوری و توسعه و کسب درآمد را تجربه کنند.

این کارشناس در پاسخ به این پرسش که در صورت رخداد انقلاب صنعتی چهارم آیا مشابه همان فرآیندی را که در انقلاب‌های پیشین مشاهده شد، می‌بینیم، گفت: در مقیاس جهانی فرآیندی در حال اوج گرفتن است که منجر به توانمندی در مسیر همگرایی صنایع می‌شود و دارای 3 رکن به نام IT فناوری اطلاعات، OT فناوری عملیاتی و ET مهندسی فناوری است. با تلفیق این 3 مهارت و گنجاندن آن در توانمندی‌های فردی یک انسان شاغل در جامعه، نباید نگرانی درباره رخداد انقلاب صنعتی چهارم داشته باشیم.

ایجاد شغل‌های جدید

بهنگار بااشاره به تولد شغل‌های جدید گفت: در آینده شغل‌هایی چون متخصص هوش مصنوعی در دامپزشکی دام‌های سبک شکل بگیرد یا متخصص اینترنت اشیا در حمل‌ونقل خودروهای شهری، در واقع اگر فردی با این 2 برچسب، مهارت‌های خود را ارتقا دهد، برای مواجهه با انقلاب صنعتی چهارم آماده شده است. گفتنی است، در عرصه اینترنت اشیا، افرادی که این آگاهی را کسب نکنند، پیشرفت نمی‌کنند و افرادی که این آمادگی‌ها را کسب می‌کنند، در نهایت می‌توانند همگام با تحولات انقلاب صنعتی چهارم همسو شوند.

انقلاب صنعتی چهارم، فرصتی استثنایی برای ما

وی این تحولات را فرصتی غیرقابل‌برگشت برای کشورهای در حال توسعه دانست و گفت: این انقلاب برای کشورهای در حال توسعه یک فرصت غیرقابل‌برگشت است و برای کشور ما فرصت طلایی را فراهم می‌آورد تا بتواند جایگاه خود را در صنعت تثبیت و آن خلأ و عقب‌افتادگی‌هایی را که داشته است، به‌سرعت جبران کند و منجر به ایجاد جهشی بزرگ شود.

بهنگار گفت: اینترنت اشیا در آینده نزدیک تبدیل به الفبای مهارت‌ها می‌شود. این امر تنها به اینترنت اشیا مربوط نمی‌شود؛ در کل مربوط به مهارت‌های فناوری اطلاعات است که اینترنت اشیا یک بخش مهم آن است، در واقع همگرایی در فناوری راهکار اصلی است و این مهارت می‌تواند چند مهارت غیرمرتبط را با یکدیگر تلفیق و در نهایت راه را برای ورود افراد ماهر برای اداره کشور باز کند.

اخلاق در فناوری یک ایده مهم

وی افزود: همزمان با توسعه فناوری‌های نوظهور، موضوع اخلاق در فناوری موردتوجه قرار می‌گیرد. رشد فناوری باید با اخلاق‌مداری همراه باشد، برای مثال، در بحث حریم خصوصی باید مشخص شود که افراد می‌توانند به چه میزان از اطلاعات دسترسی داشته باشند و چه میزانی به دولت و سایرین اختصاص دارد؛ اگر این موضوعات به‌درستی پایه‌گذاری شود؛ آن نقطه خطری که متصور می‌شویم، رخ نمی‌دهد، اما در صورت نبود چنین روندی، این تحولات از کنترل خارج می‌شود. گفتنی است، تبعات منفی آن به‌دلیل انحصارگرایی که همیشه بشر دنبال آن بوده است، رخ می‌دهد، در کل اینها مسائلی است که باید به‌صورت چندجانبه و از منظر دین، اخلاق، فلسفه، دانش و روانشناسی به آن پرداخته شود.

به سوی آینده‌ای بهتر

به‌گفته بهنگار، همواره راه‌های مطمئنی برای رفع این نگرانی‌ها وجود دارد و می‌توان نسبت به آینده دید بهتری داشت؛ چرا که ما روز به روز به دنیایی نزدیک می‌شویم که بسیاری از کارهای غیرضروری بشر مرتفع و بسیاری از دغدغه‌ها، بیماری‌ها و مشکلات و مسائلی که امروز موجب معضلات و حتی مرگ و میر است، حل می‌شود و کمتر شاهد پاندمی‌های رخ‌داده خواهیم بود. در این شرایط است که تاب‌آوری بشر در مقابل مشکلات بیشتر می‌شود و آینده‌ای به‌سمت فضا، هوای پاک و دنیای آزادتر همراه با عدالت فردی و اجتماعی رقم می‌خورد، همچنین توزیع عدالت‌محور منابع، رویکرد مثبت ماجرا است که در نتیجه می‌توان توسعه همه‌جانبه اینترنت اشیا را انتظار داشت که البته نیازمند یک مدیریت جامع و کامل است. گفتنی است، از آنجایی که حرکت در مسیر فناوری مانند راه رفتن روی یک شمشیر دولبه است، اگر ما درست رفتار کنیم، می‌توانیم به بهترین نحو ممکن از آن بهره‌مند شویم.

سخن پایانی

نکته مهم در انقلاب‌های پیشین این بود که اینترنت، ابزاری فراگیر نبوده است، به‌همین دلیل، آگاهی عموم مردم از توسعه و پیشرفت صنعت کم بود و به‌همان میزان، مردم مجبور به تحمل آسیب‌های اجتماعی در مراحل اولیه انقلاب‌های پیشین می‌شدند، اما امروز با توسعه فناوری اطلاعات و تبدیل شدن آن به یک رکن در زندگی مردم، آگاهی هم به همین نسبت افزایش پیدا کرده است، در واقع، با ورود موج فناوری با پیش‌آگاهی می‌توان خودتقویتی، خودآمادگی و خودبرنامه‌ریزی کنیم، بنابراین باید مهارت‌هایی را به خود اضافه کنیم که در این موج جدید بتوانیم موج‌سوار باشیم و جا نمانیم.