باوجود تنش‌های بین‌المللی (چه مسائل سیاسی مربوط به تحریم‌ها علیه ایران و چه دیگر چالش‌های جهانی) مسئله تامین پایدار مواد غذایی و ظرفیت‌هایی که ایران می‌تواند با بهره گرفتن از آنها به ثبات نسبی در بحث امنیت مواد غذایی دست یابد، ارزش توجه دارد. صمت در این گزارش با کارشناسان حوزه کشاورزی در رابطه با وضعیت فعلی ایران در تامین امنیت غذایی، ظرفیت‌های موجود و همچنین راهکارها برای بهبود شرایط، به گفت‌وگو پرداخته است که در ادامه می‌خوانید.

منظور از امنیت غذایی چیست؟

امنیت غذایی بنا بر تعریف سازمان ملل، دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات برای داشتن یک جسم سالم بوده و ۳ عنصر مهم آن؛ موجود بودن، دسترسی و پایداری در دریافت غذا هستند. امنیت غذایی زمانی تامین می‌شود که سرانه سبد غذایی خانواده به‌صورت صحیح انتخاب و تهیه شود، برای افراد خانواده کافی باشد و به‌شکل صحیح طبخ شود تا عناصر و مواد غذایی سالم و صحیح به سلول‌ها و اندام‌های بدن برسد. سازمان فائو طی گزارشی اعلام کرده برای تامین غذای ۹ میلیارد نفری جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰، باید۲برابر میزان کنونی تولید کرد و برای رسیدن به این هدف باید موانعی مانند محدودیت زمین‌های کشاورزی، کمبود آب، نرخ بالای انرژی، افت سرمایه‌گذاری در زمینه تحقیقات کشاورزی و افزایش ضایعات غذایی را در نظر داشت. رقابت بر سر زمین‌های کشاورزی و منابع آب، نرخ بالای انرژی و تغییرات آب‌وهوایی همگی نشان می‌دهد که باید با منابع کمتر، غذای بیشتری برای مردم سرتاسر جهان تولید شود. در همین حال سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، جمهوری اسلامی ایران را الگوی امنیت غذایی در منطقه توصیف کرده و معتقد است؛ ایران الگوی بسیار خوبی است برای اینکه ببینیم چگونه می‌توان در شرایط بسیار سخت به امنیت غذایی دست یافت. با این همه کارشناسان معتقدند رسیدن به امنیت تغذیه‌ای بیش از هر چیز دیگری توجه را به اصلاح الگوی مصرف جلب می‌کند، حجم زیاد ضایعات نان، اتلاف زیاد منابع آبی به‌دلیل استفاده روش‌های نادرست آبیاری کشاورزی و از جهت دیگر بی‌توجهی به نگهداری مناسب از محصولات زراعی و باغی از مصادیق نگران‌کننده در این زمینه است.

امنیت‌غذایی، خط قرمز کشورها

امیر شهریاری، عضو کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو باصمت، مهم‌ترین عامل ایجاد امنیت غذایی در کشور را وجود سیاست‌گذاری‌های مناسب برای کشت محصولات استراتژیک عنوان کرد. او نبود برنامه صحیح برای کشاورزی در ایران را یکی از دلایل اصلی مشکلات فعلی در زمینه آب و تامین مواد غذایی عنوان کرد و در این‌باره گفت: فقدان سیاست‌گذاری مناسب در استفاده از منابع آبی و تامین امنیت غذایی، سبب شده تا امروز درگیر چالش‌های فراوان باشیم. بخش حاکمیت در تمامی کشورها، توجهی ویژه به مسئله امنیت غذایی داشته و استراتژی‌های کلان و صحیحی را برای جلوگیری از بروز بحران‌های مهم غذایی همواره به‌کار گرفته‌اند، اما در ایران چنین سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی برای استفاده بهینه از ظرفیت‌های اقلیمی و ثبات در مسئله تامین مواد غذایی مورد نیاز کشور، نداشته‌ایم. همین موضوع سبب شده تا امروز با بسیاری از مشکلات، هم در بخش تامین مواد غذایی و هم کمبود منابع آبی مواجه باشیم.

تغییر شیوه کشت ضروری است

شهریاری در ادامه از شرایط کشاورزی و نبود سیاست‌های مناسب در این مسئله گلایه کرد و گفت: در گام نخست باید اذعان کرد در دهه‌های گذشته الگوی کشت درستی برای کشاورزی در کشور تدوین نشده است؛ این مورد را می‌توان پاشنه آشیل منابع آبی و کشاورزی در ایران معرفی کرد. به‌عنوان مثال هیچ برنامه صحیحی وجود ندارد که مشخص کند چه نوع محصولاتی در چه مناطقی، به چه میزان و با چه اهدافی کشت شود. درحال‌حاضر محصول آب‌بری مانند هندوانه را در مناطق خشک و کم‌آب کشور کشت می‌کنیم تا بتوانیم به کشورهای همسایه صادر کنیم. وی ادامه داد: ترکیه یکی از کشورهای منطقه است که کمترین تنش آبی را دارد، با این وجود، این کشور از ایران محصول آب‌بری مانند هندوانه را وارد می‌کند. همین سیاست نشان‌دهنده آن است که ما منابع آبی ارزشمند کشور را فدای منافع کوتاه‌مدت خود کرده‌ایم. این موضوع، یک مسئله و بحران جدی است و باید تمهیداتی برای جلوگیری از هر نوع کشت بی‌رویه و بی‌منطق تولیدات، به‌ویژه محصولات آب‌بر اندیشیده شود.

برقراری توازن امکان‌پذیر است

شهریاری به مشکلات ارزی برای واردات نیز اشاره کرد. او اصلاح سیاست‌های تجاری در رابطه با صادرات و واردات محصولات کشاورزی در کنار تدوین برنامه درست برای تامین امنیت غذایی را راهکار این مسئله عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: برخی افراد دلیل تاکید بر کشت داخلی را ارزبری واردات محصولات کشاورزی عنوان می‌کنند. آنها معتقدند در شرایط تحریمی که کشور با مشکلات ارز برای تامین و تهیه موارد مهم روبه‌رو است، اتکا به واردات در زمینه محصولات کشاورزی و مواد غذایی امری اشتباه است. در جواب به این بحث می‌توان گفت تمامی مشکلات با برنامه‌ریزی‌های صحیح قابل رفع شدن است. به این صورت که می‌توان سیاست‌های کشاورزی را براساس تنها تامین درصد قابل‌توجهی از نیاز کشور پایه‌ریزی کرد و استراتژی صادرات محصول آب‌بر نداشته باشیم. این عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران ادامه داد: برای تدوین استراتژی‌های مناسب برای تامین امنیت مواد غذایی کشور و انجام فعالیت‌های صحیح کشاورزی، باید تمامی مناطق کشور را براساس اقلیم هر بخش و مشخصات جغرافیایی بررسی کرده و براساس اطلاعات به‌دست‌آمده، تصمیم بگیریم که چه محصولاتی را باید در کدام مناطق کشت کنیم. برای مثال در منطقه سیستان‌وبلوچستان که با مشکلات اساسی تامین آب شرب مواجه هستیم، کشت محصولات آب‌بر به‌هیچ عنوان منطقی و قابل‌قبول نیست. این به‌معنای اصلاح الگوی کشت در کشور است که باید به آن توجه ویژه داشت.

اهمیت اصلاح الگوی مصرف

این عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران در ادامه صحبت‌های خود به اهمیت اصلاح الگوی مصرف اشاره کرد. او معتقد است یکی از مهم‌ترین راهکارهایی که می‌تواند ضمن تامین امنیت غذایی، منابع آبی کشور را حفظ کند، تجدیدنظر در سیاست‌های مصرف مواد غذایی است. شهریاری در این‌باره توضیح داد: همان‌طور که پیش‌تر به آن اشاره شد، تولید محصولات آب‌بر باید براساس تامین نیاز داخل باشد و نه سیاست‌های صادراتی. از سویی دیگر باید در نظر داشت اصلاح الگوی مصرف داخل نیز بر شرایط کشاورزی و امنیت غذایی کشور بسیار موثر است. اگر بتوانیم با اجرای سیاست‌های مناسب، مصرف داخلی محصولات کشاورزی آب‌بر را کاهش دهیم، قدم مثبت مهمی در راستای حفظ منابع آبی و حتی ارزی برداشته‌ایم. شهریاری ادامه داد: باید توجه داشت، آب ثروتی است که با هیچ‌یک از منابع ارزشمند زمینی قابل‌مقایسه نیست. درحال‌حاضر بسیاری از کشورها منابع نفتی یا معادن مواد فلزی ندارند، اما به‌خوبی اداره می‌شوند، در حالی که هیچ کشوری بدون منابع آبی نمی‌تواند شرایط مناسب و مطلوبی داشته باشد؛ از این‌رو اجرای هر راهکاری که بتواند به اوضاع آشفته مصرف آب در ایران سامان بخشد، قدمی مثبت و تاثیرگذار است.

تاثیر سیاست خارجی بر امنیت غذایی

شهریاری در پاسخ به این سوال که آیا ایران ظرفیت تامین امنیت غذایی خود را دارد، به عوامل مهمی که بر امنیت غذایی کشورها تاثیرگذار هستند، اشاره کرد و پاسخ داد: در ابتدا باید به ابعاد مسئله وابسته بودن به سایر کشورها برای تامین مواد غذایی پرداخت. بحث امنیت غذایی به چند مسئله و نکته بستگی دارد که یکی از آنها، مسائل سیاسی در فضای بین‌المللی است، درحال‌حاضر بین ۲ کشور روسیه و اوکراین به‌عنوان ۲ کشور تولیدکننده دانه‌های روغنی و غلات، بحران و تنش وجود دارد. جنگ میان این ۲ کشور، شرایط تامین محصولات استراتژیک را برای کشورهایی که از روسیه و اوکراین نیازهای خود را تامین می‌کردند، متزلزل کرده و از این‌رو توانایی برای تامین امنیت غذایی از اهمیت بالایی برخوردار است. وی ادامه داد: به‌صورت کلی میزان توانایی و امکان‌پذیر بودن اتکای کشورها به سایر کشورها برای تامین مواد غذایی، یک مسئله دیپلماتیک بوده و سیاست خارجی در این موضوع دخیل است. ایران نیز از این قاعده مستثنا نبوده و در مسئله چگونگی و کمیت اتکا به سایر کشورها برای تامین مواد غذایی، باید ابعاد سیاست خارجی آن را مورد بررسی قرار داد. این عضو کمیسیون کشاورزی اتاق ایران تاکید کرد: غیر از پرداختن به مسائل سیاسی، اگر ایران بخواهد در تامین مواد غذایی استراتژیک خود دچار مشکل و نوسان نشود، باید راهکار تغییر الگوی کشت و اصلاح مصرف را در دستور کار خود قرار دهد. ایران به‌دلیل دارا بودن ویژگی‌های مثبت متعدد از تمامی جهات می‌تواند در صورت تدوین استراتژی‌های مناسب، امنیت غذایی خود را حفظ کند. البته این ثبات منوط به دارا بودن روابط سیاسی کم‌تنش و اصلاح رویه کشاورزی فعلی است.

خودکفایی وابسته به باران

محمدحسین روزی‌طلب، متخصص آبیاری کشاورزی در گفت‌وگو با صمت به تشریح شرایط فعلی کشور در امنیت غذایی پرداخت. او دلیل نوسانات در میزان تولید محصولات کشاورزی داخلی را شرایط اقلیمی و آب‌وهوایی عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: کشت محصولات استراتژیک در ایران، بستگی مستقیمی به شرایط آب‌وهوایی دارد. به‌عنوان مثال برای محصول استراتژیک گندم، هرچند این محصول، آب‌بری کمابیش کمتری نسبت به سایر تولیدات دارد، اما میزان بارش در میزان کشت آن تاثیر مستقیم دارد. در چند سال گذشته، در زمان‌هایی که بارش باران به‌میزان کافی و مناسب بوده، در زمینه تولید گندم به خودکفایی رسیدیم و میزان واردات این محصول به‌حداقل رسید. در سال‌هایی که با خشکسالی و بارش کمتری مواجه بودیم، تولیدات جوابگوی نیاز داخلی نبوده و به مقدار زیادی گندم وارد

کردیم. این کارشناس ادامه داد: در سال گذشته به‌دلیل نامناسب بودن شرایط آب‌وهوایی، بالغ بر ۸ میلیون تن گندم وارد کردیم، در حالی که در سال‌های قبل میزان تولیدات داخلی به ۱۲ میلیون تن رسید.

 در رابطه با سایر محصولات از جمله تولیدات آب‌بر مانند برنج نیز همین رویه صادق است، با این تفاوت که در برنج، هیچ‌گاه نتوانستیم به‌طورکامل به خودکفایی برسیم و همواره ۳۰ تا ۴۰ درصد نیاز داخل از طریق واردات تامین می‌شود.

کشت‌های غیرقابل‌توجیه

این کارشناس کشاورزی همچنین به اهمیت سیاست‌گذاری‌ها در مصرف آب و نحوه کشت برای تامین امنیت غذایی در کشور تاکید کرد و توضیح داد: به‌دلیل پایدار نبودن منابع آبی در شرایط فعلی کشور، باید سیاست‌های مناسبی را در راستای تخصیص منابع آبی برای کشاورزی تدوین کنیم. لازم به توجه است میزان مصرف آب شهری و صنعتی بسیار کمتر از آب در کشاورزی است و همین موضوع سبب می‌شود تا به اصلاح الگوی مصرف آب در کشاورزی توجه بیشتری داشته باشیم. برای مصرف بهینه و بهره‌وری مناسب از منابع آبی موجود، باید بررسی کنیم چه محصولاتی در چه مناطقی باید کشت شود.

وی ادامه داد: به‌عنوان مثال حتی اگر برنج نیاز مهم امروزه کشور است، هیچ توجیهی برای کشت برنج در منطقه خشک و کم‌آبی مانند اصفهان وجود ندارد. در شرایطی که با کاهش منابع آبی در کشور مواجهیم، تدوین سیاست‌های صحیح برای نحوه کشت و محصولاتی که باید در داخل تولید کرد، از مسائل حائزاهمیت است.

توجه به فناوری‌های تخصصی

روزی‌طلب در ادامه صحبت‌های خود، به اهمیت بکارگیری علم و فناوری در کشاورزی اشاره کرد.

او دانش مناسب را ضامن توسعه کشاورزی صحیح و ایجاد امنیت غذایی برای کشورها معرفی کرد و در این‌باره توضیح داد: باید توجه داشت غیر از وضع استراتژی‌های مناسب، بهره‌گیری از دانش به‌روز و فناوری کارآمد می‌تواند تحولی عظیم را به بخش کشاورزی کشور ببخشد.

باید توجه داشت علم روز جهانی می‌تواند ضمن کاهش مصرف آب در کشاورزی، سبب شود تا در بسیاری از زمینه‌های تولیدی خودکفا شویم و در ادامه امنیت غذایی به‌طورنسبی حفظ شود. وی ادامه داد: همچنین سایر مسائل جزئی نیز باتوجه به سیاست‌های تجاری در امر صادرات و واردات مواد غذایی، قابلیت رفع شدن دارند، اما اگر به بحث فناوری توجهی نکرده و با روش‌های فعلی کشاورزی را ادامه دهیم، آینده مناسبی در تامین مواد غذایی نخواهیم داشت.

سخن پایانی

توجه و تاکید به خودکفایی، در شرایطی که اوضاع سیاسی چالش‌های شدیدی را برای تکیه به واردات از سایر کشورها ایجاد کرده است، اقدامی منطقی به‌نظر می‌رسد، اما خودکفایی بدون در نظر داشتن سیاست‌های مناسب و همچنین راهکارهای عملیاتی، بیش از آنکه ثمره داشته باشد، باعث زیان‌های چندجانبه برای کشور خواهد شد. هدررفت سرمایه‌های مالی، اتمام ذخایر و منابع آب زیرزمینی، فرونشست زمین، خشکسالی، مشکلات اقتصادی و همچنین تزلزل امنیت غذایی از ثمرات اجرای اهداف مربوط به خودکفایی بدون داشتن استراتژی‌های کلان مناسب است. به‌عقیده کارشناسان، بحران‌هایی که امروز کشور با آنها دست به‌گریبان است، نتیجه اصرارهای غیرکارشناسی به تولید محصولات آب‌بر در داخل است. با چنین اقداماتی در سال‌های اخیر نه‌تنها امنیت غذایی به‌دست نیامده بلکه تخریب‌های سرزمینی و زیست‌محیطی حاصل از آن از چالش‌های اساسی ایران است.