سختی کار در کنار تهدیدهای بالای ایمنی، باعث شده کمتر کسی تمایل به کار در چنین معادنی داشته باشد، این در حالی است که جنگ اوکراین و استفاده روسیه از سلاح تحریم گاز در برابر سلاح تحریم‌های جبهه ناتو، باعث شد بار دیگر توجهات به جایگزین‌های سوخت گاز از جمله زغال‌سنگ جلب شود؛ صنعتی پرهزینه، آلاینده و دشوار برای کارگرانی که در این صنعت کار می‌کنند و احتمالا قرار است بیش از گذشته در این صنعت جذب شوند.

پیشتازان اعتراضات و مطالبات کارگری

کارگران معدن زغال‌سنگ همواره از پیشتازان اعتراضات و مطالبات کارگری در اغلب کشورهای جهان بوده‌اند. بهار ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۵ میلادی اعتصابات و اعتراضات یکساله کارگران معادن زغال‌سنگ انگلستان یکی از تلخ‌ترین رویدادها در تاریخ جنبش‌های جهانی کارگری مانند اول ماه مه ‌کارگران شیکاگوی امریکا را رقم زد. در جریان اعتصاب اتحادیه ملی کارگران معدن انگلستان که بیشتر آنها کارگر معادن زغال‌سنگ بودند، دولت نئولیبرال و راست‌گرای افراطی مارگارت تاچر دستور ممنوعیت اعتصاب و ازسرگیری تولید را داد و در نهایت پاسخ کارگران با گلوله داده شد. در جریان این اعتراضات ۶ کارگر کشته، ۵۰ نفر معلول، ۵ هزار نفر بازداشت و ۸ هزار نفر زندانی و اخراج شدند. این کارگران به فقدان حقوق کافی، امنیت شغلی و ایمنی کارگاهی و مواردی از این دست اعتراض داشتند. این اعتصاب تلخ‌ترین رویداد صنعت انگلستان و نتیجه شکست این اعتصاب اخراج میلیون‌ها کارگر معدنی عنوان شده ‌است. پس از این اعتصاب در سال ۱۹۹۴ میلادی بسیاری از معادن به بخش خصوصی واگذار شد تا رونق به این صنعت برگردد، اما کاهش تقاضای جهانی زغال‌سنگ و تعهدات زیست‌محیطی اروپا این هدف را نیز چندان محقق نساخت.

بحران اوکراین و افزایش تقاضای زغال‌سنگ

پس از زمزمه‌های محدودیت صدور گاز به اروپا، در نتیجه تحریم‌های غرب علیه روسیه در واکنش به حمله نظامی این کشور به اوکراین، نرخ جایگزین‌های جهانی گاز رو به افزایش گذاشت و سرمایه‌گذاری این کشورهای نسبتا سردسیر در صنایع وابسته به زغال‌سنگ و معادن این ماده معدنی در این قاره بیشتر شد. این مسئله در برخی کشورهای صنعتی دیگر مانند هندوستان و برزیل نیز موردتوجه قرار گرفته است. افزایش تمایل به استخراج زغال‌سنگ در شرایطی است که هزینه استحصال و استخراج این ماده معدنی به نسبت بازدهی سوخت، بسیار بیشتر از استخراج گاز است. ارزانی این سوخت نیز مزید بر علت شده تا دستمزد نیروی کار در این حوزه بالا نباشد. فروردین سال ۱۴۰۱ در خبرها اعلام شد تنها در مدت 3 ماه از شروع تنش‌ها در اوکراین و قبل از جدی شدن تحریم صادرات گاز به اروپا، نرخ جهانی این محصول برای تحویل در تابستان حدود ۱۰ درصد افزایش یافته است؛ روند قیمتی که به‌نظر می‌رسد با شروع فصول سرد اروپای سردسیر، بیش از پیش شدت بگیرد. به‌نظر می‌رسد همان‌طور که روس‌ها علیه ناپلئون و هیتلر و همچنین فنلاندی‌ها علیه شوروی، از سلاح زمستان استفاده کردند، این بار نیز سلاح زمستان با محوریت محصول استراتژیک گاز، باعث ایجاد بحران‌هایی شود. در این مسئله ورود اروپا به کانال افزایش بهره‌برداری از محصول زغال‌سنگ، تنها یک آلترناتیو کوتاه‌مدت در نظر گرفته می‌شود. اما کشور ما با ۱۰ معدن فعال بزرگ زغال‌سنگ و چندین معدن کوچک و غیرفعال یا در آستانه بهره‌برداری، این امکان را دارد که به‌دلیل بهره‌مندی از نفت و گاز و انرژی هسته‌ای و حتی امکانات تولید انرژی‌های تجدیدپذیر بادی، خورشیدی و هیدرولیک، صادرات بیشتری داشته باشد.

زغال‌سنگ در لیست ممنوعه‌های محیط‌زیستی

زغال‌سنگ علاوه بر مشکلاتی که برای کارگر استخراج‌کننده ایجاد می‌کند، مشکلاتی نیز برای محیط‌زیست به‌دنبال دارد که همین امر موجب شده در کنار کود حیوانی و سوخت‌های چوبی، در لیست ممنوعه‌های توافقنامه محیط‌زیستی پاریس علیه گازهای گلخانه‌ای قرار گیرد؛ هرچند در شرایطی که فقط ذخایر زغال‌سنگ هند در سال ۲۰۱۰ حدود ۶۶.۸ میلیارد تن تخمین زده شده، چشم پوشیدن از این منبع میسر نشده و عملا در حوزه زغال‌سنگ این توافقنامه با شکست مواجه شد. البته بعد از جنگ اوکراین این شکست به‌طرز فاجعه‌آمیزی رخ نموده است. از ۲۰ سال پیش هندوستان به‌دلیل هزینه‌بر بودن انتقال گاز، از زغال‌سنگ خود برای تولید برق، سیمان و فولاد استفاده می‌کند.

این همه در شرایطی است که آلایندگی کارخانه‌های مصرف‌کننده زغال‌سنگ بیش از هر چیز نیروی کار کارخانه‌های مصرف‌کننده را دچار آسیب می‌کند. ترکیب کربن خاص موجود در زغال‌سنگ قبل و بعد از سوختن به بدن آسیب وارد می‌کند و آلاینده تولیدشده از آن عملا از جمله گازهای گلخانه‌ای است و لایه اوزون که محافظ زمین محسوب می‌شود را تخریب می‌کند.

پوشش ۲۰ درصد بازار انرژی جهان با زغال‌سنگ

احسان سلطانی، کارشناس مسائل اقتصادی درباره گسترش تولید زغال‌سنگ در جهان پس از وقوع جنگ اوکراین گفت: صنایعی که با سوخت زغال‌سنگ کار می‌کنند، عمدتا صنایع آلاینده‌تری محسوب می‌شوند؛ بنابراین در توافقنامه آب و هوایی پاریس، بیشتر کشورهای جهان جز امریکا و چند کشور معدود دیگر توافق کردند که تولید و مصرف زغال‌سنگ کاهش یابد که اتفاقا اغلب کشورهای اروپایی در زمره کشورهای توافق‌کننده بودند. وی در گفت‌وگو با ایلنا با بیان اینکه مصرف بالای زغال‌سنگ به دوران جنگ جهانی و قبل از آن در غرب برمی‌گردد، اظهار کرد: با کشف منابع متعدد گاز و افزایش فناوری‌هایی که موجب می‌شد از گاز طبیعی به‌عنوان سوخت در صنایع استفاده شود، مصرف زغال‌سنگ به‌شدت کاهش یافت. سلطانی با تاکید بر این مطلب که زغال‌سنگ نمی‌تواند پاسخگوی کل نیازهای صنایع و مصارف خانگی و... باشد، تصریح کرد: به‌نظر می‌رسد در میان‌مدت زغال‌سنگ تنها بتواند ۲۰ درصد نیاز بازار انرژی جهانی را در فقدان گاز برآورده کند که این رقم به هیچ وجه نمی‌تواند قانع‌کننده باشد، اما به‌هرحال کشورهای مصرف‌کننده در این شرایط جنگی و خاص چاره‌ای جز روی آوردن به زغال‌سنگ باوجود هزینه‌های بالای استخراج و آسیب‌های جانبی آن، نخواهند داشت.

سخن پایانی

مشابه اتفاقاتی که منجر به محدودیت تولید و ارسال گاز روسیه به اروپا شد، در دهه ۱۹۶۰ میلادی در بازار نفت رخ داد. در شرایطی که اقتصاد کشورهای اروپایی و امریکا به‌شدت وابسته به نفت خاورمیانه بود، با وقوع دو جنگ میان اعراب و اسرائیل و تحریم فروش نفت کشورهای عربی به غرب، شاهد آن بودیم که بحرانی عمیق کشورهای غربی را فرا گرفت. در این زمان بسیاری از کشورهای غربی به فکر استفاده از انرژی‌های جایگزین مانند گاز، برق، انرژی اتمی و انرژی‌های تجدیدپذیر پاک مثل باد، هیدرولیک و نور خورشید افتادند. البته تلاش این کشورها نه در آن سال‌ها و نه اکنون موجب نشد بتوانند جایگزینی برای سوخت‌های فسیلی نفت و گاز پیدا کنند. در این شرایط بسیاری از کارشناسان بر این باورند که این اتفاق برای گاز نیز خواهد افتاد و مصرف این ماده به حدی گسترده ‌است که امکان جایگزینی آن وجود ندارد.