تجربه نشان داده معافیت تعرفه ماشین‌آلات در ۴۰سال گذشته تفاوتی در روند توسعه صنعتی کشور به‌وجود نیاورده است و حذف آن می‌تواند شرایط عادلانه‌تری را برای تولیدکنندگان داخلی فراهم کند. به‌عبارت روشن‌تر، ورود کالا بدون تعرفه گمرک همان آسیبی را به تولیدکننده می‌زند که قاچاق کالا تاکنون به تولیدکنندگان زده است. به‌همین‌دلیل تجربه ثابت کرده هرگاه کنترل و مهار جدی بر قاچاق کالا در کشور اعمال شده است، صنایع مربوطه به‌لحاظ کمی و کیفی رشد چشمگیری داشته‌اند، به‌گونه‌ای که تشخیص ایرانی یا خارجی بودن آن امروزه در صنایعی مانند پوشاک، منسوجات و لوازم‌خانگی دشوار است. صمت در این گزارش به نظرخواهی کارشناسان در باب این تصمیم دولت پرداخته است.

آیا با اعمال تعرفه گمرکی تولیدکنندگان ضرر می‌کنند؟

چندی پیش خبری مبنی بر کاهش تولید و تعطیلی خطوط تولید صنایعی چون دارو از رسانه‌ها منتشر شد که به‌دنبال آن اعضای سندیکای این صنایع در نامه به رئیس‌جمهوری، خواهان رسیدگی به وضع موجود شدند. آنها معتقد هستند حذف معافیت تعرفه گمرکی ماشین‌آلات، سد راه تولید است و صاحبان دانش‌بنیان‌ها را در صنایع گوناگون با چالش هزینه مواجه کرده است. در این میان، رسانه‌های فرامرزی هم در انتخاب تیترها که به‌گونه‌ای غرض‌ورزانه و تعمدی بود، نشان دادند بیش از مسئولیت رسانه‌ای خود، بیشتر به فرافکنی پرداخته‌اند و حذف این معافیت را علیه نظام تولید کشور خواندند. این در حالی است که موافقان این تصمیم دولت بر این اعتقاد هستند که این معافیت بیش از آنکه به سود تولیدکنندگان داخلی باشد، برای صادرکنندگان خارجی سودآورتر است، اما آرمان خالقی در انتقاد به حذف معافیت گمرکی ماشین‌آلات، محاسبات تولیدکنندگان را برهم زده و اظهار کرده است: تولیدکننده در محاسبات قبلی خود مبلغ حقوق گمرکی ماشین‌آلات و تجهیزات را ندیده است. به‌طورکلی این تغییر محاسبات و نیاز بیشتر به منابع مالی که برای جبران آن چیزی دیده نشده، اشکال‌زا بود. به‌گزارش برنا، عضو هیات‌مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت ایران با بیان اینکه ماشین‌آلات و تجهیزاتی به کشور وارد می‌شود که امکان ساخت داخل آنها وجود ندارد، تصریح کرد: معافیت گمرکی برای تسهیل توسعه واحدهای تولیدی بود. نگاه دولت باید به این قبیل کارها، نگاه سرمایه‌گذاری باشد؛ یعنی اجازه دهد بنگاه تولیدی راه بیفتد تا بتواند مالیات پرداخت کند؛ اما وقتی راه‌اندازی بنگاه سخت باشد، مالیات دادن هم به‌تعویق می‌افتد.

به‌نام تولید، به‌کام خارجی‌ها

امیرعباس اختراعی، رئیس هیات‌مدیره انجمن سازندگان تجهیزات صنعتی ایران در گفت‌وگو با صمت درباره اهمیت درج تعرفه گمرکی برای واردات ماشین‌آلات گفت: قانون ۱۱۹، بند (غ) در گمرک به معافیت تعرفه گمرکی واردات ماشین‌آلات اختصاص داشت که برای خطوط تولید و طرح‌های توسعه کارخانجات قید شده بود. در واقع سیاست‌گذار این معافیت را برای حمایت از سرمایه‌گذار قید کرده بود. به‌تازگی این قانون حذف شد که موردانتقاد واردکنندگان، تولیدکنندگان و اقشار مختلف قرار گرفت، اما باید به این نکته اشاره کرد که حذف این قانون در واقع حذف یارانه‌ای بود که در کشور ما به دارندگان و فروشندگان ماشین‌آلات خارجی تعلق می‌گرفت و در اصل به سود آنان بود. به‌عبارت روشن‌تر، حمایت چندانی هم برای تولیدکنندگان در برنداشت و تنها یک یارانه‌ای بود که بیشتر به‌نفع تولیدکنندگان خارجی بود تا صنعتگران داخلی.

تعرفه ۵درصدی نیازی را برطرف نمی‌کند

وی افزود: اعمال تعرفه گمرکی واردات ماشین‌آلات تصمیم بجا و درستی است، چرا که بیش از ۴۰سال به‌دلیل  نبود تعرفه گمرکی به سازندگان خارجی ماشین‌آلات کمک می‌شد که بدون پرداخت سود گمرکی محصولات خود را وارد کنند و در رقابت با تولیدکنندگان داخلی همواره پیروز باشند، این در حالی بود که برای ساخت همان دستگاه توسط تولیدکنندگان داخلی، واردات مواد اولیه فلزی و غیرفلزی دارای حق گمرک و تعرفه بود، در حالی که برخی معتقدند اعمال ۵ تا ۱۰درصد تعرفه گمرکی ماشین‌آلات، سدی در راه تولید است. ابتدا باید یادآور شویم که حداکثر تعرفه گمرکی ۱۰درصد است که با تغییر نظام تعرفه تبدیل به ۵درصد شد که این میزان خللی بر تولید وارد نمی‌کند.

همچنین برخی دیگر از تحلیل‌ها حاکی از آن است که دولت برای تامین نیازهای مالی خود این تعرفه را وضع کرده است، در صورتی که این رقم نیازی از دولت را برطرف نمی‌کند و منطقی نیست که دولت بخواهد برای رفع نیاز مالی خود تنها ۵درصد تعرفه بگذارد. اختراعی گفت: از آنجایی که ماشین‌سازی صنعت مادر است، این معافیت موجب ضربه‌پذیر بودن آن و آسیب جدی به آن می‌شد، چرا که شرایط رقابت عادلانه برای سازندگان داخلی فراهم نمی‌شد و در نهایت ضربه کاری به این صنعت وارد می‌شود. در حال‌ حاضر بسیاری از صنایع کشور به اقصی نقاط دنیا صادرات خوبی دارند، بنابراین می‌توان گفت این نشان‌دهنده آن است که ساخت ماشین‌آلات در این صنایع توجیه‌پذیری خوبی برای سازنده دارد و سرمایه‌گذاری خوبی هم می‌شود. یک از دلایل توجیه‌پذیر نبودن رقابت در یک صنعت این است که سازندگانی در آن عرصه فعال هستند که با یارانه، ماشین‌آلات را وارد کشور می‌کنند، در واقع در آن دسته از صنایعی که ماشین‌آلات‌شان با معافیت گمرکی همراه بود، عرصه رقابت برای سازندگان و تولیدکنندگان داخلی تنگ شده و توجیه‌پذیری منطقی نداشته است.

ورود بدون تعرفه، یک قاچاق قانونی

رئیس هیات‌مدیره انجمن سازندگان تجهیزات صنعتی ایران افزود: تجربه نشان داده است که توجه به توان داخلی شرایط مطلوب اقتصادی را برای تولیدکنندگان به‌وجود می‌آورد. برای نمونه در بخش منسوجات و پوشاک، کالای ایرانی از کیفیت و تنوع بیشتری نسبت به چند سال اخیر برخوردار بوده است.

 از زمانی که منسوجات و نساجی قاچاق در کشور کنترل و مهار شد، شاهد رشد کمی و کیفی محصولات داخلی هم شدیم. نمونه چنین روندی را در لوازم‌خانگی هم تجربه کردیم و امروزه بر کسی پوشیده نیست که لوازم‌خانگی ایرانی نسبت به یک دهه گذشته رشد چشمگیر کیفی و کمی داشته است و اکنون به‌راحتی تفاوت کالای ایرانی و خارجی تشخیص داده نمی‌شود.

وی افزود: این اتفاق از آنجایی رخ داد که مسیر قاچاق و واردات بی‌رویه گرفته شد. اگر بخواهیم ماهیت قاچاق را بدون وجه منفی و غیرقانونی بودن آن در نظر بگیریم، یعنی واردات کالا بدون پرداخت تعرفه گمرکی که آسیب جدی به تولیدکننده داخلی می‌زند؛ درست مانند قانون معافیت تعرفه گمرکی که ۴۰سال برای ماشین‌آلات در نظر گرفته شده بود و همان آسیب، قاچاق را به‌دنبال داشت. به‌اعتقاد من، ابتدا باید بستر تولید آماده شود و ناشی از آماده‌سازی آن، نظام عرضه و تقاضا و نرخ تمام‌شده خود به خود برای تولیدات کیفی‌تر حکمرانی خواهد شد.

تصمیم درستی گرفته شد

رضا اسدی‌فرد، سرپرست مرکز شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری در گفت‌وگو با صمت گفت: اجرای تحریم‌های سفت و سخت در یک بازه زمانی باعث شد که میزان خرید کالای داخلی افزایش یابد که کمابیش محصولات استانداردی تولید شد، اما از زمانی که شرایط تحریم تا حدی تعدیل شد، دوباره خرید کالاهای خارجی اوج گرفت. به‌طورمعمول نرخ خرید کالاهای خارجی برای شرکت‌های دولتی و خصولتی اهمیتی ندارد و تمایلی به در اختیار گذاشتن بازار به شرکت‌های دانش‌بنیان را ندارند.

وی افزود: سال‌ها بود که واردات ماشین‌آلات از تعرفه گمرکی معاف بود؛ حذف معافیت تعرفه گمرکی ماشین‌آلات هم جزو آن دسته از تصمیماتی است که می‌توان آن را در فهرست کارهای موثر دولت برای افزایش تولیدات داخلی و توسعه صنعتی کشور دانست. باتوجه به اینکه ماشین‌سازی صنعت مادر است و از آنجایی که درصد زیادی از شرکت‌های دانش‌بنیان در این عرصه فعالیت می‌کنند، واردات آن بدون تعرفه بود که این روند امکان رقابت را از دانش‌بنیان‌ها می‌گرفت. با در نظر گرفتن این تعرفه که ۵ تا ۱۰درصد است، توان رقابت به تولیدات داخلی داده شد و بستری عادلانه برای دانش‌بنیان‌ها به‌وجود آمد. قرار نیست که مانند خودرو تعرفه ۱۰۰درصدی در نظر گرفته شود، اما با تلاش‌های انجام‌گرفته این معافیت برداشته و عرصه رقابت بازتر شد. ناگفته نماند که در مجلس شورای اسلامی این‌گونه تصویب شد که این تعرفه به ۲درصد برسد که این میزان تعرفه هم موثر خواهد بود، چرا که در نهایت آورده‌ای برای کشور به‌همراه دارد و می‌توان براساس این درآمد برنامه‌ریزی کرد.

اسدی‌فرد گفت: دانش‌بنیان‌ها همیشه با این معافیت متضرر می‌شدند که با حذف معافیت مالیاتی و قرار دادن چند درصد تعرفه می‌توان نسبت به توسعه دانش‌بنیان در این عرصه امیدوارتر از گذشته شد. یک ذهنیت اشتباه در این زمینه شکل گرفته است که اگر واردات ماشین‌آلات با معافیت مالیاتی و تعرفه انجام شود، صنعت کشور پیشرفت می‌کند، در حالی که شرکت‌های زیادی در کشور وجود دارند که دستاوردهای خوبی در این عرصه دارند و صادر هم می‌کنند و در بسیاری موارد نیازی به واردات نداریم.

اپراتور بودیم، نه مهندس

وی افزود: اگر صنعت ماشین‌سازی در کشور توسعه بیشتری یابد، آنگاه می‌توانیم به داشتن یک صنعت پویا و زاینده اذعان کنیم که زمینه‌ساز توسعه کشور است. در طول ۴۰سال اخیر، نزدیک به ۴۰۰میلیارد دلار واردات ماشین‌آلات در کشور انجام گرفته است که ۹۰درصد آنها بدون تعرفه بودند و با نگاهی به کارنامه این ۴۰سال اخیر می‌توان نتیجه گرفت که این روند تاثیر موثر و مفیدی هم در صنعت کشور نداشته است، چرا که تنها اپراتوری کردیم، در حالی که امروزه باوجود مهندسان پرتلاش و نخبه کشورمان، صنعت ماشین‌سازی بالنده‌ای داریم. واردات بدون تعرفه ماشین‌آلات موجب  به‌کار نگرفتن نیروی آموزش‌دیده و مهندسانی است که سال‌ها در دانشگاه‌های کشور تربیت شده‌اند.

تشویش اذهان عمومی زیاد بود

این فعال در اکوسیستم دانش‌بنیان‌ها بااشاره به برخی فرافکنی‌ها در این زمینه گفت: سالی نزدیک به ۱۰میلیارد دلار، واردات ماشین‌آلات در کشور انجام می‌گیرد که منافع زیادی برای واردکنندگان دارد و طبیعی است که این افراد به مخالفت با این تعرفه بپردازند. تشویش اذهان عمومی و فعالان این عرصه از سوی رسانه‌های خارجی باعث شد که دولت در این تصمیم مورد انتقاد واقع شود، در حالی که این تصمیم در نهایت موجب پویایی اکوسیستم دانش‌بنیان در کشور می‌شود.

وی گفت: در حال‌ حاضر آماده یک جهش بزرگ در اکوسیستم دانش‌بنیان هستیم. به‌لحاظ فنی این اطمینان وجود دارد که ما می‌توانیم به‌جای خام‌فروشی و وابستگی به نفت و تک‌محصولی بودن که کمابیش تحریم روی آنها تاثیرات مخرب و مستقیم می‌گذارد، برنامه‌ریزی پرسودی درباره کالاهای با ارزش‌افزوده داشته باشیم و به سوددهی زیادی هم برسیم. به‌عبارت روشن‌تر، می‌توانیم با صادرات تولیدات دانش‌بنیان‌ها اقتصاد خود را سامان بخشیم و از تک‌محصولی بودن بیرون بیاییم، بنابراین به درج چینش سازکارهایی برای هموارتر کردن مسیر دانش‌بنیان‌ها در برنامه هفتم توسعه، سفارش اکید می‌شود.

سخن پایانی

باتوجه به موارد یادشده، بر کسی پوشیده نیست که بازبینی در قوانین گذشته می‌تواند قوتی تازه به اکوسیستم دانش‌بنیان و تولید کشور بدهد، چرا که به‌طورعموم، تغییر قوانین موجب ایجاد فرصتی عادلانه برای رقابت در تولید می‌شود و حذف قوانین ناعادلانه راه را برای تولیدکنندگان باز می‌کند، از همین روی، اعمال تعرفه گمرکی برای صنعت ماشین‌آلات که به‌عنوان صنعت مادر شناخته می‌شود، باید دید در آینده تا چه میزان موجب توسعه این صنعت و دیگر صنایع در کشور می‌شود و آیا می‌توان آن تجربه‌ای را که در صنایع لوازم‌خانگی و پوشاک داشتیم، در این عرصه هم تجربه کرد یا خیر؟

 اما آنچه واضح است، بازگشت ۵درصد تعرفه ماشین‌آلات به اکوسیستم دانش‌بنیان می‌تواند موجب پویایی این زیست‌بوم فناورانه در کشور شود.