ساخت مصنوعات طلا و جواهر در کشور ما جزو آن دسته از مشاغلی است که می‌توان با مهارت متوسط آینده خوشی را برای شاغلان آن پیش‌بینی کرد؛ البته به‌شرط اینکه از فناوری و طراحی مناسب بهره گرفته باشد. برخی از کارشناسان معتقدند گام نخست در شکوفایی کسب‌وکارهای حوزه هنر-صنعت جواهرات از دانشگاه‌ها برداشته می‌شود و مادامی که این هنر-صنعت در دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم شناخته نشود، نمی‌توان از ظرفیت‌های تاریخی و اصیل این حوزه بهره‌ برد.

صمت در این گزارش به بررسی پیش‌نیازهای توسعه هنر-صنعت جواهرات در دنیای کسب‌وکارها پرداخت.

از جلوه‌گری گذشتگان تا کارآفرینی امروز

زرگری یکی از پیشه‌های اصیل ایرانی است که امروز در کارگاه‌های ساخت طلا و جواهر با فناوری‌های جدید و آموزش‌های نوین دنبال می‌شود. هنوز هم در بازارهای قدیمی برخی از شهرهای یزد می‌توان حجره‌هایی را یافت که به‌شکل سنتی به این شغل می‌پردازند. این حرفه در برهه‌های تاریخی گوناگون سبک‌های متفاوتی را در فضای هنری کشور به‌وجود آورد؛ به همین دلیل جواهرات ایرانی همواره یکی از سوغاتی‌های زبانزد گردشگران جهان به‌ویژه کشورهای غربی بوده است. براساس تحقیقات موسسه جی‌ای‌ای از ابتدای شناسایی یک سنگ تا زمان فروش 200 شغل ایجاد می‌شود.

همچنین برای ساخت پایه نگهداره سنگ زینتی، ۸۰ شغل به این عدد اضافه می‌شود؛ بنابراین این هنر-صنعت قادر به ایجاد ۲۸۰ شغل
 است.

تعریف دقیقی از هنر-صنعت جواهرات نداریم

جواد آقاجانی، رئیس دانشکده هنر و عضو گروه طراحی و ساخت طلا و جواهر دانشگاه علم و هنر یزد، با اشاره به مشخص نبودن جایگاه هنر-صنعت زیورآلات در نظام آموزش عالی کشور در گفت‌وگو با صمت گفت: تاکنون هدف‌گذاری مشخصی در زمینه هنر-صنعت جواهرسازی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش آکادمیک کشور انجام‌ نشده است. باتوجه به آموزش‌محور بودن دانشگاه‌های نسل اول،تدریس مباحث محور اصلی آموزش بود، اما نسل دوم دانشگاه‌ها پژوهش‌محور هستند. نسل سوم دانشگاه‌ها نیز در راستای توسعه کارآفرینی شکل گرفته‌اند که هدف آن تولید کارآفرین و تقویت آنها است. وی افزود: نسل چهارم دانشگاه‌ها هم برمبنای توسعه صنعتی و ارتباط تنگاتنگ نهادهای آموزش عالی با فضاهای صنعتی کشور در حال شکل‌گیری است. متاسفانه باوجود اهمیت این دانشگاه‌ها در کارآفرینی و اشتغال در صنایع کشور، هنوز موردتایید شورای‌عالی آموزش نیستند. وی با اشاره به اهمیت توسعه هنر-صنعت زیورآلات در فضای آکادمیک کشور گفت: از حدود 5 سال پیش رشته‌ای با عنوان هنر-صنعت جواهرات در مقطع کاردانی در برخی از دانشگاه‌ها ایجاد شد، اما هنوز هم این رشته جایگاه دقیق و ثابتی در نظام آموزش عالی کشور ندارد. در حقیقت هنوز نمی‌دانیم محصول نهایی این رشته که زیورآلات است باید به‌عنوان یک کالای صنعتی معرفی شود یا یک کالای هنری.

خلاقیت یا ثروت

آقاجانی درباره اهمیت اهداف تولید و ساخت زیورآلات ازسوی فعالان این حرفه گفت: ابتدا باید هدف از تولید و ساخت جواهرات مشخص شود؛ اینکه آیا سازندگان خواهان نمایش خلاقیت خود در آثارشان هستند یا به چشم یک محصول صنعتی به آن نگاه می‌کنند و خواهان افزایش تولید و کسب بازار هستند. در صورت مشخص شدن هدف اصلی از ساخت و تولید زیورآلات می‌توان زیرشاخه‌های دقیق‌تری تعریف کرد. در حال ‌حاضر هنوز نمی‌دانیم جایگاه این رشته در عرصه هنر است یا در صنعت. اگر خواهان صنعتی شدن هنر زیورآلات هستیم باید سرفصل‌های مربوط به توسعه صنعتی برای آن تعریف شود. این کارشناس با اشاره به اینکه ایران ششمین کشور در استفاده از طلا و جواهر است، گفت: باتوجه به مصرف بالای مردم از ادوات زینتی و جواهرات، این موضوع اهمیت دارد که بتوانیم بخشی از بازار بزرگ طلا و جواهرات دنیا را در دست بگیریم. بی‌شک یکی از راه‌های توسعه بازار جواهرات در ایران، استانداردسازی فضای آموزش در این عرصه است.

جای خالی ایده‌های خلاقانه

عماد ارغندی، از دیگر کارشناسان عرصه زیورآلات و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی تهران جنوب درباره اهمیت ایده‌پردازی در هنر-صنعت زیورآلات به صمت گفت: از آنجایی ‌که طلا، جواهر و در کل زیورآلات، جزو کالا به‌شمار می‌روند و از طرفی هم همپوشانی‌های قابل‌توجهی با رشته طراحی صنعتی دارند، هر سال افراد بسیاری برای فعالیت جذب این هنر-صنعت می‌شوند. در واقع چه بپذیریم و چه نپذیریم طلا و جواهر کالا است و به همین دلیل باید تولید آن در یک فرآیند صنعتی قرار بگیرد؛ اما باتوجه به رویکردی که فضاهای آموزشی و دانشگاهی کشور دارند، جای خالی خلاقیت و ایده‌های جدید در این هنر-صنعت به‌شدت احساس می‌شود. در این عرصه همواره افرادی بودند که هم در بستر سنتی و هم در فضای مدرن به فعالیت بپردازند، اما کمتر شاهد توسعه فضاهای ایده‌پردازانه بودیم و نوآوری تا حدی مورد غفلت واقع شده است. ارغندی گفت: ساخت و تولید طلا و جواهر در ایران هم از نگاه کارآفرینان و هم از دیدگاه آموزشی موردتوجه قرار گرفته و بنا بر آمارهای منتشرشده گردش طلا در ایران به 300 تن در سال می‌رسد و ایران در زمره معدود کشورهایی است که گنجینه‌هایی فاخر از طلا و جواهرات را در اختیار دارد. با موزه‌های ارزشمند زیادی که داریم می‌توان پی به این گزاره برد.

زنان تبلور صنعت جواهرات

این استاد دانشگاه افزود: با در نظر گرفتن تمام موارد یادشده باید گفت، طراحی در هنر-صنعت جواهرات جزو آن دسته از مولفه‌هایی است که می‌تواند با هدف توسعه کارآفرینی و افزایش دادوستد و بازارسازی، بیش از پیش گشترش یابد.  به‌گفته ارغندی، امروزه طلا و جواهر در ارتباط تنگاتنگی با فناوری‌های جدید قرار گرفته است؛ به‌گونه‌ای که تا حدی از حوزه صنایع‌دستی بیرون آمده و روندی متفاوت‌تری در تولید پیدا کرده و صنعتی‌تر شده است. اما برای بازارسازی باید مشخص شود در شرایط فعلی این هنر-صنعت در کدام بخش از هرم خواسته و نیازهای مردم قرار دارد. این مدرس دانشگاه گفت: به‌اعتقاد من، طراح و متخصص کالاهای زینتی نظیر جواهرات باید از جنبه‌های مختلف به طراحی این کالا نگاه کند؛ در حالی ‌که اغلب فعالان و سازندگان در ساخت، به‌ظاهر این کالا توجه دارند و کمتر به هنر و رویکرد زیبایی‌شناسی آن می‌پردازند.

سخن پایانی

امروزه بسیاری از هنرمندان ایرانی در تلاشند پیوندی بین روندهای مدرن امروزی و ریشه‌های تاریخی کشور برقرار کنند. این تقابل بین سنت و مدرنیته گاهی منجر به نمایان شدن دوباره نقوش، ایده‌ها یا الگوهای قدیمی در یک طرح جدید می‌شود. یکی از نمونه‌ها، نحوه استفاده طراحان از نقش کاشی‌های زیبای آبی دوران صفویه در طراحی جواهرات است. در واقع ظرافت این هنر ایرانی از بناهای تاریخی و مساجد به گوشواره و گردنبند منتقل‌ شده است. حال با توجه به ظرفیت‌های بالای هنرمندان ایرانی در طراحی، می‌توان با توان کارآفرینان و شرکت‌های دانش‌بنیان، فعالان حوزه طلا و جواهر را که چند سالی از کشورمان به ترکیه کوچ کرده‌اند به کشور بازگرداند. به‌گفته برخی از فعالان این عرصه، هنر-صنعت طلا و جواهر، دارای ظرفیت بسیار خوبی برای اشتغالزایی بانوان است و در حال ‌حاضر نیز از هر ۱۰ نفر شاغل در کارگاه‌های تولید طلا و جواهر ۴ نفر آنها زن هستند. بسیاری از کارشناسان معتقدند دولت و اتحادیه‌های طلا و جواهر باید با اعتمادسازی صاحبان کارگاه‌ها را مجاب به طراحی‌های خلاقانه کنند. به‌علاوه اینکه کشور در زمینه دستگاه و ماشین‌آلات ساخت و تولید طلا و جواهر در موقعیت مناسبی قرار دارد و اگر فعالان این حوزه موردحمایت دولت قرار گیرند می‌توان با بازارسازی و بازاریابی،‌ ارزآوری بسیار بالایی از این هنر-صنعت داشت.