یکی از مواردی که در جهان صنعتی امروز جان میلیاردها نفر را تهدید می‌کند، مرگ ناشی از حوادث رانندگی است. آمارها نشان می‌دهد کشورهای کمتر توسعه‌یافته به‌ویژه جهان سوم، بیشتر به‌عنوان قربانیان حوادث جاده‌ای شناخته می‌شوند، اما این شرایط در کشورهای توسعه‌یافته به‌ویژه اروپا، بحران تلقی نمی‌شود. دولت‌ها توانسته‌اند با ایجاد بسترهای مناسب اعم از بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای و افزایش کیفیت شبکه‌های حمل‌ونقل، اروپا را تبدیل به منطقه‌ای با کمترین تلفات جاده‌ای کنند، از این‌رو، بررسی عملکرد و رویکرد این کشورها در بهبود و همچنین توسعه شبکه حمل‌ونقل اروپا می‌تواند الگوی مناسبی برای کشورهایی که سالانه هزاران نفر را در تلفات جاده‌ای از دست می‌دهند، باشد. صمت در این گزارش چشم‌انداز کلی سیاست‌ها و رویکردهای کشورهای اروپایی به مسائل کلی ترابری و راهکارهای آنان در افزایش ایمن‌سازی ناوگان حمل‌ونقل را موردبررسی قرار داده است.

کتاب سفید، ناجی اروپا

به‌طورمتوسط، ۴۴ مرگ و میر جاده‌ای به‌ازای هر میلیون نفر در سال ۲۰۲۱ در منطقه اروپا، نشان‌دهنده افزایش ۵ درصدی تلفات جاده‌ای نسبت به سال ۲۰۲۰ است، اما تعداد قربانیان تصادفات جاده‌ای در این سال، نسبت به سال ۲۰۱۹ کاهش ۱۳ درصدی داشته که بهبود نسبی وضعیت را نشان می‌دهد. دلیل پایین بودن آمار تلفات جاده‌ای در اروپا را می‌توان پررنگ بودن مسئله حمل‌ونقل در دیدگاه دولتمردان کشورهای این منطقه دانست؛ حمل‌ونقل به‌قدری در اروپا حائزاهمیت است که در سال ۲۰۱۱ ، مجموعه استراتژی‌های بلندمدتی در این‌باره توسط اتحادیه اروپا تدوین شد. کتاب سفید ۲۰۱۱ یک چشم‌انداز بلندمدت برای بخش حمل‌ونقل بوده که هدف آن تکمیل بازار داخلی حمل‌ونقل، کاهش وابستگی اروپا به نفت وارداتی و کاهش ۶۰ درصدی انتشار   کربن دی‌اکسید ناشی از حمل‌ونقل تا سال ۲۰۵۰ است. یکی از اهداف اصلی استراتژی حمل‌ونقل اروپا در کتاب سفید ۲۰۱۱ کمک به ایجاد یک سیستم حمل‌ونقل است که رقابت‌پذیری کشورهای اروپایی را افزایش می‌دهد، چرا که براساس تحقیقات انجام‌شده، کیفیت ناوگان حمل‌ونقل به‌ویژه مسیرهای جاده‌ای در تمامی قسمت‌های اروپا یکسان نیست،بنابراین تمامی استراتژی‌های تدوین‌شده در این حوزه، با هدف افزایش و برابری کیفیت بخش حمل‌ونقل در این قاره انجام شده است. پایین بودن نسبی آمارهای تلفات و تصادفات، دارا بودن شاخص‌های مطلوب کیفی در زیرساخت‌های جاده‌ای و در نهایت وجود مسیری امن برای تردد افراد از ویژگی بارز کشورهای حوزه اروپا است.

شبکه حمل‌ونقل چندوجهی در اروپا

توجه به زیرساخت، برگ برنده اروپا در حفاظت از جان مسافران درون‌شهری و برون‌شهری خود بوده است. رویکردهای جدی کشورهای اروپایی در توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل در سراسر اتحادیه اروپا به‌طورسنتی از سیاست بازار واحد اروپا سرچشمه می‌گیرد. «توسعه شبکه حمل‌ونقل فرااروپایی» (TEN-T) به معاهده ماستریخت در سال ۱۹۹۲ برمی‌گردد. ماستریخت یکی از معاهدات پایه‌ای اتحادیه اروپا بود که در راستای بهبود و وحدت بیشتر کشورهای اروپایی با یکدیگر بسته شد. نخستین مجموعه از دستورالعمل‌های TEN-T در سال ۱۹۹۶ منتشر شد و شامل مجموعه‌ای از نقشه‌ها بود که زیرساخت‌های موردنیاز ۱۵ کشورهای عضو TEN-T را مشخص می‌کرد. در کتاب سفید حمل‌ونقل ۲۰۱۱ به وحدت و شبکه جامع حمل‌ونقل در اروپا به‌ویژه ۱۵ کشور عضو برنامه TEN-T تاکید و اشاره شده است. «شبکه جامع» یک شبکه حمل‌ونقل چندوجهی در سراسر اروپا است که دسترسی و اتصال همه مناطق اتحادیه، از جمله مناطق دورافتاده، جزیره‌ای و بیرونی‌ترین مناطق را تضمین می‌کند. «شبکه اصلی» از نظر استراتژیک مهم‌ترین بخش شبکه جامع است که جریان‌های اصلی حمل‌ونقل اروپایی و بین‌المللی روی آن متمرکز شده‌اند. شبکه اصلی قرار است تا پایان سال ۲۰۳۰ و شبکه جامع تا سال ۲۰۵۰ تکمیل شود. هر 2 لایه زیرساختی را برای همه شیوه‌های حمل‌ونقل (مسیرهای حمل‌ونقل، راه‌آهن مسافربری و جاده، آبراه‌های داخلی، بزرگراه‌های دریایی، بنادر دریایی، بنادر و فرودگاه‌ها) در بر می‌گیرند. پیش‌بینی می‌شود با اجرایی شدن این طرح‌ها و توجه کشورها به اهداف اولیه تشکیل بازار واحد اروپا، سرمایه‌گذاری‌ها بر توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل افزایش یابند.

سیر نزولی سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل

مقالات مختلفی درباره روابط میان بخش حمل‌ونقل و توسعه اقتصادی کشورها ارائه شده است. براساس مقاله تحقیق و نوآوری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل در اروپا، رابطه بین سرمایه‌گذاری بر زیرساخت‌های حمل‌ونقل و اثرات اقتصادی گسترده‌تر آن، یعنی رقابت‌پذیری و رشد اقتصادی را می‌توان مستقیم دانست. سرمایه‌گذاری در سیستم‌های حمل‌ونقل کارآمد، نه‌تنها منجر به صرفه‌جویی در زمان برای کاربران خواهد شد، بلکه مزایای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌تری مانند افزایش بهره‌وری، اشتغال و بازگشت گسترده سرمایه‌گذاری‌های را در پی خواهد داشت. از زمان بحران اقتصادی جهانی در سال ۲۰۰۸ تاکنون، روند سرمایه‌گذاری اروپا بر زیرساخت‌های خود از جمله جاده‌ها، بنادر دریایی و فرودگاه‌ها سیر نزولی داشته است. سرمایه‌گذاری ثبت‌شده در بنادر دریایی در سال ۲۰۱۶ در کشورهای اتحادیه اروپا حدود نصف سرمایه‌گذاری در سال ۲۰۰۶-۲۰۰۷ است. برای جاده‌ها و فرودگاه‌ها، نسبت بین سطوح سرمایه‌گذاری ۲۰۱۶ و ۲۰۰۶ به‌ترتیب حدود ۰.۸ و ۰.۷ است. با این حال، تلاش‌های سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های راه‌آهن و آبراه‌های داخلی و افزایش سرمایه‌گذاری در این بخش انجام گرفته است. براساس مطالعه اخیر کمیسیون اروپا درباره روندها و مسائل جاری در بخش حمل‌ونقل، این کمبود سرمایه‌گذاری مانع از مدرن شدن سیستم حمل‌ونقل اتحادیه اروپا شده است، اما این کاهش‌ها ادامه‌دار نبوده و تا پیش از شیوع ویروس کرونا، کشورهای حوزه اروپا برنامه‌های کلان اقتصادی در راستای افزایش سرمایه‌گذاری بر زیرساخت‌های حمل‌ونقل خود تدوین و اجرایی کردند، اما باید به این نکته توجه داشت با بروز چالش‌های سیاسی در این منطقه مانند جدا شدن انگلستان از اتحادیه اروپا، برنامه‌ها و تصمیمات توسعه‌طلبانه در عرصه زیرساخت‌ها، رنگ‌وبوی متفاوتی به خود گرفت. به‌عبارتی، هر کشور تلاش کرد تا متناسب با شرایط اقتصادی، سیاسی و اولویت‌های خود، به برنامه‌ریزی در این امر بپردازد.

اروپای شرقی تلفات جانی بیشتری دارد

باوجود تلاش‌های انجام شده در راستای تحقق سیاست انسجام اتحادیه اروپا، کیفیت زیرساخت‌های حمل‌ونقل هنوز تفاوت‌های قابل‌توجهی بین کشورهای عضو دارد و به‌طورکلی دسترسی و کیفیت زیرساخت‌های حمل‌ونقل به‌ویژه در بخش شرقی اتحادیه اروپا پایین‌تر از سایر کشورهای اروپایی است. به‌طورمثال هلند در شاخص کیفیت جاده‌ها از ۷ نمره، ۶.۱۸ امتیاز دارد.

در حالی که رومانی امتیاز ۲.۹۶ را کسب کرده است. این اعداد در مقاله تحقیق و نوآوری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل در اروپا براساس نظرسنجی اجرایی مدیران درباره گستردگی و وضعیت زیرساخت‌های جاده‌ای است. طبق این شاخص عدد یک به‌عنوان بسیار ضعیف (بدترین وضعیت حمل‌ونقل در جهان) و ۷ به‌عنوان بسیار خوب (بهترین وضعیت حمل‌ونقل در جهان) ذکر شده است.

علاوه ‌بر نیاز به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل برای دستیابی به اهداف رشد و انسجام، اتحادیه اروپا با چالش مهم دیگری نیز مواجه است. انطباق طراحی و مدیریت زیرساخت‌های حمل‌ونقل باتوجه به پیشرفت‌های فناوری جدید (مانند وسایل‌نقلیه متصل و خودکار)، الزامات زیست‌محیطی (مانند استفاده کم از سوخت‌های کربنی) و مدل‌های کسب‌وکار در حال ظهور از جمله این چالش‌ها به‌شمار می‌روند. این چالش‌ها (به‌ویژه مسائل محیط‌زیستی) همواره باعث شده در سال‌های اخیر، شبکه حمل‌ونقل در اروپا با دست‌انداز و نوسانات متعددی همراه باشد.

جنگ اقتصادی به جاده‌ها رسید

پیش‌تر، از اهمیت سرمایه‌گذاری برای تامین زیرساخت‌های مهم جاده‌ای برای ارتقای شبکه حمل‌ونقل گفته شد. پس از جنگ روسیه و اوکراین و شکل‌گیری چالش جدی جدید برای اروپا در تامین انرژی، تامین مصالح جدید برای تعمیر و نگهداری جاده‌های اروپایی نیز تبدیل به یک مسئله مهم برای دولت‌ها شد. پیامدهای جنگ جاری در اوکراین به مسائل مربوط به زنجیره تامین در سراسر اروپا به‌ویژه حمل‌ونقل و مدیریت شبکه‌های حمل‌ونقل رسید. بسیاری از مواد مورداستفاده در نگهداری ضروری شریان‌های حمل‌ونقل کلیدی اروپا (سیمان، فولاد و ...) بسیار نیازمند انرژی هستند. به‌گزارش euractiv، جاده‌های اروپا در حال ‌حاضر بسیار به محصولات نفتی وابسته بوده و ممکن است با افزایش تحریم‌های اروپا علیه روسیه، شرایط نگهداری شبکه‌های حمل‌ونقل این محدوده به‌خطر بیفتد، بنابراین برای مقامات اروپا ضروری است که وابستگی خود به این مواد را در اسرع وقت کاهش دهند. این موضوع باعث شد آخرین تحقیقات CEDR درباره مواد جدیدی که می‌توان برای ساخت جاده‌ها به‌کار گرفت، بیش از هر زمان دیگری حائزاهمیت باشد.

مرکز حل و فصل موثر اختلافات (CEDR)، اهداف بلندمدتی را از سال‌های قبل برای کاهش هزینه‌های نگهداری شبکه‌های حمل‌ونقل، تدوین کرد. در راستای برنامه‌های این مرکز، یک برنامه تحقیقاتی درباره مواد، تکنیک‌ها و روش‌های جدید در سال ۲۰۱۷ راه‌اندازی شد تا مفاهیم و استراتژی‌های مربوط به افزایش دوام روسازی‌ها و کاهش وابستگی به مواد خام و انرژی فسیلی را توسعه دهد. این برنامه تحقیقاتی به‌طورکامل توسط مقامات راه اروپا از نظر اعتبار مالی، تامین شد.

3 پروژه CEDR درباره مصالح جدید برای جاده‌ها

تا پیش از این، هدف اصلی عملکرد مرکز حل و فصل موثر اختلافات در اروپا، حفاظت از محیط‌زیست و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی به‌منظور دستیابی به راه‌های پایدار و مقاوم بود. اروپایی‌ها هیچ‌وقت تصور نمی‌کردند این برنامه بتواند در شرایط جنگ اقتصادی نیز به کمک آنها آید.

تهیه مصالح نگهداری و ایجاد زیرساخت‌های ایمن جاده‌ای، نیازمند صرف انرژی‌های بسیار بالایی است، درحالی که کشورهای اروپایی با تهدید کمبود سوخت برای فصل سرما مواجهند.

 با در نظر گرفتن چالش‌های ناشی از بحران تامین مواد اولیه نگهداری و ایجاد بسترهای جاده‌ای، آخرین یافته‌های CEDR درباره مصالح جاده‌ای جدید، راه فراری را برای دولت‌های اروپایی در شرایط حساس کنونی نشان داده است. مرکز حل و فصل موثر اختلافات، 3 پروژه را برای رسیدگی به کاهش وابستگی راهسازی به سوخت‌های فسیلی طی سال‌های گذشته به‌ثمر رسانده که هریک نتایج مهمی را
دربردارند.

تمرکز یکی از این پروژه‌ها، راهسازی بر پایه‌های آسفالت بازیافتی سرد است که می‌تواند بهره‌وری انرژی و منابع روسازی‌ها را افزایش دهد. صنایعی که می‌توانند این نوع مصالح را تولید کنند، در برخی کشورهای اروپایی از جمله آلمان، ایتالیا و بریتانیا حضور
 دارند.

با این وجود، استفاده گسترده‌تر از آنها در اروپا به‌دلیل فقدان استانداردهای هماهنگ مرتبط، همچنان یک چالش است. یکی دیگر از پروژه‌های این مرکز، ترویج استفاده از آسفالت تقویت‌شده با الیاف است. این نوع مصالح می‌توانند پایداری، انعطاف‌پذیری و دوام جاده‌ها را بهبود بخشند. باوجود در دسترس بودن این نوع کالا در بازار اروپا، به‌دلیل ماهیت بسیار فنی و نبود دانش مربوطه، امروزه به‌طورگسترده مورداستفاده قرار نمی‌گیرد.

سخن پایانی

بررسی سیاست‌های زیرساختی اروپا به‌عنوان قاره‌ای که از دهه‌های گذشته بر کیفیت تولیدات صنعتی و غیرصنعتی خود همواره تاکید فراوان داشته، می‌تواند بر سایر کشورها (از جمله ایران) که در تامین پایه‌ای‌ترین استانداردهای جاده‌ای خود دچار نقص است، تاثیرگذار باشد. در ابتدای بحث به این مطلب اشاره شد که یکی از دلایل مهم توسعه اقتصادی، توجه به زیرساخت‌های حمل‌ونقل است و سبب شده تا اروپا نگاهی چندبعدی، کلان و زنجیروار به این حوزه داشته باشد. کشورهای در حال توسعه نیز می‌توانند با افزایش درک از این امر مهم، نه‌تنها در حفظ جان مردم عملکرد بهتری داشته باشند، بلکه گامی موثر در راستای افزایش بهره‌وری‌های گسترده اقتصادی بردارند.