مشکل کمبود نیروی متخصص به‌ویژه در حوزه اکتشاف پیش از این هم بارها از زبان فعالان حوزه بیان شده بود و درباره توانمندی فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در رشته معدن، اماواگرهای زیادی شنیده می‌شد. از سوی دیگر در گزارش‌های منتشرشده می‌خوانیم که رتبه رشته مهندسی معدن برخی دانشگاه‌های تراز اول کشور از جمله دانشگاه تربیت‌مدرس، براساس سیستم رتبه‌بندی موضوعی شانگهای در سال ۲۰۲۰-۲۰۱۹، در رده ۴۵ تا ۷۵ دانشکده‌های مهندسی معدن دنیا بوده است. (رتبه‌ای که بسیار بهتر از سایر رشته‌های مهندسی است.) صفحه معدن روزنامه صمت پیش از این گزارش‌هایی درباره وضعیت آموزش از دیدگاه اهالی صنعت به‌تصویر کشیده، اما این‌بار با توجه به سخنان سیدرضا فاطمی‌امین در آغاز سال دوم فعالیت دولت سیزدهم دوباره نگاهی به این موضوع انداختیم.

وزیر صنعت، معدن و تجارت، هفته گذشته در بیستمین اجلاس هیات عمومی سازمان نظام مهندسی معدن ایران که به میزبانی خوزستان برگزار شد، از معدنکاران خارجی دعوت کرد برای همکاری در اکتشاف معادن به ایران سفر کنند.

صمت امروز به این موضوع از منظر دو نفر از فعالان حوزه معدن پرداخته کرده است.

ضعف محسوسی وجود دارد

محمد مسن‌آبادی، کارشناس و فعال معدنی: در سال‌های اخیر در تربیت متخصص معدنی و استفاده بجا از توانایی افراد، بسیار ضعیف عمل شده است. رشته‌های علوم زمین و معدن که باید پرچمدار تربیت نیروی متخصص باشند، عملکرد چندان قابل‌توجهی در بخش آموزش تجربی نداشته‌اند و تمایل اغلب دانشجویان این رشته‌ها به کارهای دفتری و نرم‌افزاری بیشتر شده است؛ بنابراین، مدت‌هاست به‌دلیل فقدان تجربه اجرایی در کارهای صحرایی و معدن در این زمینه، دستاوردهای موفقیت‌آمیزی و قابل‌توجهی نداشته‌ایم. ضعف کار تیمی در ایران در بخش معدن بیشتر محسوس است و اغلب افراد در جایگاه واقعی خود قرار ندارند.  در نظام آموزشی کشورهای دارای سابقه موفق معدنکاری، رشته‌های وابسته برای معدنکاری به شرح ذیل تعریف شده است که رعایت این حلقه برای دستیابی به نتایج مثبت بسیار مفید خواهد بود؛ رشته زمین‌شناس اقتصادی (به همراه رشته‌های پترولوژی و تکتونیک به‌عنوان کارشناس همراه)، رشته معدن اکتشاف، رشته معدن استخراج، رشته معدن فرآوری و...

به این ترتیب، به غیر از اکتشاف، در زمینه‌های استخراج و فرآوری اغلب موفق‌تر بوده‌اند؛ ازاین‌رو استفاده از تجربه کارشناسان خارجی در بروزرسانی روش‌های اکتشاف از سیستم‌های آموزشی تا اجرایی می‌تواند به رونق امر اکتشاف کمک کند.

در آینده با کمبود مواجه خواهیم شد

با توجه به نفت‌محور بودن اقتصاد کشور، اغلب برنامه‌ریزی دانشگاه‌های کشور در تربیت زمین‌شناس در رشته‌های تکتونیک، رسوب‌شناسی و فسیل‌شناسی برای این صنعت بوده و به اکتشاف معدن توجه چندانی نشده است.

در این میان، ناآشنایی برخی مدیران از جمله مدیران معدنی به رشته‌های دانشگاهی و عدم‌استفاده درست از تخصص افراد یا داشتن انتظارات نابجا از آنها، سبب‌شده از افراد غیرمرتبط در بخش اکتشاف استفاده شود.

یکی از موارد مهم که در «استاندارد جورک» به آن استناد شده، استفاده از متخصص مربوط به هر ماده معدنی است که متاسفانه سازمان‌ها و نظام مهندسی معدن ایران در این زمینه چندان موفق نبوده‌اند و پروانه اشتغال به افرادی داده شده که گاهی توانمندی لازم در انجام عملیات اکتشاف و حتی نظارت بر آن را ندارند؛ بنابراین اغلب کارشناسان این رشته درباره تمامی علوم اظهارنظر می‌کنند و مرز آنها برای تربیت متخصص در یک زمینه تعریف نشده است. گفتنی است با کاهش ورودی‌های دانشگاه در حوزه زمین‌شناسی و اکتشاف در سال‌های آینده با کمبود بیشتر متخصص معدنی مواجه خواهیم بود.

سخت و زیان‌آور نیست

باید به این نکته اشاره کرد که رشته‌های زمین‌شناسی اقتصادی و معدن اکتشاف، بیشتر تجربی هستند که آشنایی با آنها دست‌کم ۳ تا ۵ سال زمان نیاز دارد که فعالیت فیلدی و آموزشی مستمر اتفاق بیفتد تا با پایه‌های این علوم آشنا شوند که این کار کمتر در کشور ما انجام شده است.

با این مقدمه می‌توان گفت بخش اکتشاف در کشورمان بسیار مورد بی‌مهری قرار گرفته و ضعیف و مهجور مانده است (به غیر از معادن و سازمان‌های بزرگ)، و از آنجایی که وجود ماده معدنی و ارزش معدن مشخص نشده، هزینه‌کرد در این بخش کمتر انجام می‌شود و فعالیت متخصصان در این حوزه به‌واسطه نبود مکان ثابت استقرار و کمپ مشخص معدنی، تردد در استان‌های گوناگون و سفر به مکان‌هایی که پای کمتر انسانی به آنجا رسیده، نداشتن خودرو مناسب، پشتیبانی و... بسیار سخت‌تر از سایر بخش‌های معدنی است، به نحوی که حتی نیروهای کارگری نیز تمایلی به همراهی آنها ندارند.

علاوه بر این، پرداخت دستمزد فعالان این بخش به‌سختی انجام می‌شود و بیمه آنها به‌عنوان مشاغل سخت و زیان‌آور شناخته نمی‌شود؛ بنابراین افراد تحصیلکرده در این رشته‌ها تمایلی به فعالیت در این زمینه ندارند و برخی دانش‌آموختگان در این رشته‌ها به‌ویژه در سال‌های اخیر پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه بدون داشتن هیچ‌گونه تجربه عملی در مقام استاد در دانشگاه‌ها مشغول به تدریس شده‌اند و به این ترتیب، خروجی آنها چندان مناسب نبوده است.

همچنین اغلب آنها پروژه‌های اکتشافی برداشته‌اند که موفقیتی در بیشتر آنها حاصل نشده است. حقوق پایین اساتید به‌ویژه در سال‌های اخیر سبب شده برخی از آنها بیشتر به فکر فعالیت‌های اقتصادی باشند و در آموزش چندان وقتی را صرف نکنند.

بهینه‌سازی روش‌های معدنکاری

کاظم بروسمند، کارشناس و فعال معدنی: امکانات کم دانشگاه‌ها سبب‌شده بازدیدهای فیلدی دانشجویان با افت شدید روبه‌رو شود. این موضوعات می‌تواند در آینده سبب شود تا ناگزیر به استفاده از کارشناسان خارجی به‌ویژه در حوزه اکتشاف و عملیات اجرایی معادن باشیم.

امروزه معدنکاری، صنعتی دارای مزیت در اقتصاد کشورها به‌شمار می‌رود؛ ازاین‌رو بهینه‌سازی روش‌های معدنکاری در راستای کاهش هزینه تمام‌شده و افزایش سودآوری شرکت‌های معدنی با نگاه به توسعه پایدار کشورها، یکی از ملزومات معدنکاری است.

در همین راستا در کشورهای گوناگون هزینه‌های اکتشاف، استخراج و فرآوری بسته به روش به‌کار رفته، تکنولوژی و ماشین‌آلات متفاوت است. به همین منظور برای هم‌افزایی، آگاهی و امکان‌سنجی، استفاده از تکنولوژی روز جهان در حوزه معدنکاری و بهره‌گیری از مشورت‌ها و کلاس‌های آموزشی کارشناسان مجرب خارجی می‌تواند سودمند باشد.

این موضوع می‌تواند سبب بروزرسانی روش‌های اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی شود. خاصیت علوم تجربی و مهندسی به اشتراک گذاشتن آموخته‌های جدید است که در سال‌های اخیر دوره‌های خوبی در این زمینه در کشورمان انجام شد و افراد بزرگی برای آموزش به ایران سفر کردند که خوشبختانه فرصت حضور صحرایی آنها نیز مهیا شد و از این طریق، موارد بسیار جالبی در اختیار دانش‌آموختگان و متخصصان قرار گرفت. در سال‌های اخیر تعامل خوبی بین متخصصان داخل و خارج از کشور برقرار شده است.

متخصصان گران‌قیمت و کارشناسان ناشناخته

متخصصان مجرب خارجی اغلب دستمزد بالایی دارند و تامین هزینه‌های آنها مشکل و استفاده بلندمدت از آنها تقریبا غیرممکن است و در وضعیت فعلی تحریم‌ها قابل پرداخت نیست. از سوی دیگر، کارشناسان این حوزه، چندان شناخته‌شده نیستند و علاوه بر این، مهارتی برای گره‌گشایی از مشکلات اکتشافات معدنی کشور ندارند.

در پایان پیشنهاد می‌شود سازکارهای لازم برای استفاده از دانش روز کارشناسان مجرب خارجی در حوزه معدن به‌ویژه اکتشاف به نحوی فراهم شود تا ضمن تربیت متخصصان داخلی، دانشجویان و کارشناسان داخلی برای فعالیت در این حوزه خصوصا کارهای اجرایی راغب‌تر شوند. نباید فراموش کرد که ابتدا باید نیازسنجی‌هایی در این حوزه انجام شود و در ادامه، به‌ترتیب و براساس اولویت از ظرفیت‌ها و دانش کارشناسان خارجی استفاده کنیم.

بهبود دستمزد اساتید

برگزاری دوره‌های کارآموزی طولانی‌تر و بازدید از معادن برای دانشجویان این رشته از سوی دانشگاه‌ها، سازمان نظام مهندسی و شرکت‌های بزرگ می‌تواند سبب ایجاد انگیزه بیشتر و تاثیرگذار بر عملکرد متخصصان داخلی باشد.

همچنین بهتر است از متخصصان مجرب داخلی و خارجی برای آموزش در هر دو بخش دفتری و فیلد دعوت شود و دانشگاه‌های کشور استفاده از متخصصان معدنی را در کنار اساتید در دستور کار قرار دهند و با بهبود دستمزد اساتید، تمرکز آنها را بر فعالیت‌های دانشگاهی و آموزش دانشجویان و ارتباط دانشگاه با صنعت معطوف کنند.

سخن پایانی

تا اینجا بیشتر واکنش‌هایی که نسبت به موضوع حضور کارشناسان خارجی دریافت کرده‌ایم، مثبت بوده، اما تجربه حضور نیروهای خارجی، هم می‌تواند آثار و نتایج مثبتی داشته باشد و هم پیامدهای منفی.

یادآوری داستان حضور مربیان خارجی در فوتبال ملی کشور و خاطره ناخوشایند مارک ویلتموس کافی است تا بخش معدن انتظار داشته باشد که دست‌اندکاران با احتیاط بیشتری در این زمینه قدم بردارند.

البته شاید دست‌اندکاران از ما خرده بگیرند که این دو حوزه تفاوت‌های ماهوی بسیاری دارد، اما این فقط مثالی بود تا موضوع روشن‌تر شود و «در مثل، جای مناقشه نیست»