«فرش ایرانی» بدون هیچ پسوند و پیشوندی طی دهه‌ها و حتی سده‌ها، جزو برندهای مهم و معروف جهانی بود؛ هنر و سلیقه ایرانی با فرش‌های صادراتی به آن‌ سوی آب‌ها فرستاده می‌شد و تولیدات سایر کشورها همه در زیر سایه فرش ایرانی قرار می‌گرفتند، اما طی چند سال اخیر ورق برگشته و میزان صادرات فرش ایران افت چشمگیری پیدا کرده است.

کارشناسان معتقدند تنها طی ۵ سال اخیر، ایران بازارهای بالقوه و بالفعل صادراتی خود در صنعت فرش را از دست داد و در نهایت میزان صادرات فرش به ۵۰ میلیون دلار در سال افت کرد.

ممنوعیت ورود فرش ایرانی به امریکا

عبدالله بهرامی، مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های تولیدکنندگان فرش دستباف ایران در گفت‌وگو با صمت نسبت به خبر افزایش مدت زمان رفع تعهدات ارزی برای صادرات فرش واکنش نشان داد. او این اتفاق را احتمالی دانسته و درباره آن توضیح داد: افزایش مدت زمان رفع تعهدات ارزی برای صادرکنندگان فرش ایرانی، درخواستی است که از سوی تجار و تولیدکنندگان مطرح شده و هنوز به تصویب نرسیده است. این اقدام و درخواست را می‌توان به‌دلیل شکل‌گیری مشکلات مختلف بر سر راه تجارت فرش عنوان کرد. در سال ۱۳۹۷ زمانی که ترامپ در مقام رئیس‌جمهوری امریکا، تحریم‌های ایران را افزایش داد، ابتدا صنایع موشکی و سپس فرش دستباف ایرانی را جزو این ممنوعیت‌ها قرار داد. امریکا ورود فرش‌های ایرانی را به این کشور ممنوع کرد و این اتفاق مسئله بسیار مهمی در این زمینه به‌شمار می‌رود. وی در ادامه افزود: تاثیر تحریم‌های امریکا بر تجارت فرش ایران ممنوعیت حدود ۲۵ الی ۳۰ درصد از صادرات فرش ایران، به کشور امریکا بود. با ممنوعیت ورود فرش‌های ایرانی به این کشور، در عمل ما بازار مهم جهانی را در این مسئله از دست دادیم، هرچند این موضوع را می‌توان تاثیرگذار بر تجارت فرش ایران معرفی کرد، اما از آنجایی که تا پیش از آن هم محدودیت‌هایی برای صادرات وجود داشت، تجار روش‌هایی را برای صادرکردن محصولات و راه‌های میان‌بری را برای این مسئله پیدا کرده بودند. مشکل اصلی زمانی ایجاد شد که یک ماه پس از تشدید تحریم‌ها، دولت قبلی قوانینی را برای رفع تعهدات ارزی صادرکنندگان وضع کرد.

دیربازگشت بودن ارزهای صادراتی

بهرامی در ادامه به تاثیر ایجاد الزام برای رفع تعهدات ارزی بر صادرات فرش اشاره کرد و گفت: دولت در مدت زمان کوتاهی پس از تشدید تحریم‌های امریکا علیه ایران، اعلام کرد صادرکنندگان باید پس از انجام تجارت، ظرف ۲ الی ۳ ماه ارزهای حاصل از صادرات خود را با نرخ ارز نیمایی به شبکه بانکی کشور تحویل دهند و معادل ریالی آن را دریافت کنند. این روند به‌طورمستقیم بر صادرات فرش تاثیر گذاشته و باعث شکل‌گیری بسیاری از مشکلات و چالش‌ها شد. در گام نخست تجارت فرش، روند خود را داشته و با دیگر دسته‌های کالایی متفاوت است. در طول ۹ قرن اخیر مراودات رسمی فرش ایرانی، این تفاوت به‌طور کامل دیده شده و هیچ‌وقت تجارت آن با سرعت همراه نبود. وی در ادامه تصریح کرد: روند تجارت فرش به این صورت نیست که فرش صادر و فروخته و مبلغ آن در همان لحظه کسب شود. تجارت فرش طی قرن‌ها براساس اعتماد میان طرفین معامله بوده و در این روند فرش دست به‌دست شده تا به‌دست خریدار نهایی برسد. به‌دلیل وجود این رویه، بازگشت درآمدهای حاصل از صادرات فرش طولانی است و ظرف مدت چند ماه امکان‌پذیر نیست، بنابراین تجاری که در سال ۱۳۹۷ صادرات فرش انجام داده بودند، به‌دلیل ناتوانی در انجام رفع تعهدات ارزی طی مدت زمان معلوم، درگیر مشکلات قضایی شدند. این تنش‌ها سبب شد تا تجار رغبتی برای ادامه صادرات فرش نداشته باشند.

افزایش موانع صادرات

مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های تولیدکنندگان فرش دستباف ایران، کاهش صادرات فرش را نتیجه اصلی فشار برای رفع تعهدات ارزی عنوان کرد و گفت: در 2 دهه اخیر، متوسط میزان صادرات فرش دستباف ایران، یک میلیارد دلار تا یک میلیارد و نیم دلار بود، حتی در شرایطی که سخت‌ترین تحریم‌ها علیه ایران اعمال شده بود، حدود ۵۰۰ میلیون دلار صادرات فرش داشتیم، اما از سال ۹۷ به بعد، صادرات فرش ایران افت شدیدی داشت و در حال‌ حاضر تنها نزدیک به ۵۰ میلیون دلار صادرات برای این کالا داریم. این اتفاق را می‌توان عقبگرد جدی ایران از بازارهای صادراتی برای حوزه فرش عنوان کرد که به‌هیچ وجه به‌نفع اقتصاد کشور نیست. بهرامی ادامه داد: در پی کاهش شدید صادرات فرش و شکل‌گیری دست‌اندازهای جدی برای تجار، جلسات متعددی با معاون اول دولت قبلی برگزار شد و خواستار بهبود شرایط شدیم. در این جلسات اهمیت تجارت فرش خاطرنشان شد ممنوعیت صادرات فرش پس از تحریم صنایع موشکی کشور، به آن معنا است که فرش کالایی استراتژیک برای ایران بوده و این اهمیت به‌طورکامل برای کشورهای جهان به‌ویژه امریکا مشخص شده، اما متاسفانه هنوز این اهمیت و ارزش در نگاه مدیریتی کشور روشن نشده است. این فعال صنعت فرش افزود: صنعت فرش اشتغالزایی و درآمدزایی‌های جدی برای کشور دارد و اقشار مختلفی به‌طورمستقیم و غیرمستقیم در این صنعت فعال هستند. مقررات غیرکارشناسی و محدودیت‌های صادراتی وضع‌شده از سوی دولت، طی چند سال اخیر، باعث کاهش ۹۰۰ درصدی صادرات فرش شد. به‌عبارتی، رویکرد 2 دولت اخیر نسبت به تجارت فرش، باعث شد تا تحریم‌های امریکا بر صادرات فرش، بیش از حد تصور تاثیرگذار باشد.

چرخ لنگان تولید

بهرامی در ادامه صحبت‌های خود، کاهش تولید را یکی از نتایج محدودیت‌های صادراتی عنوان کرد و گفت: به‌دلیل از دست دادن بازارهای فروش، تولید فرش دستباف نیز افول کرده و در چند سال اخیر فعالیت کارگاه‌های تولیدی محدود شد. از سویی دیگر، معضلاتی همچون افزایش هزینه تمام‌شده تولید، نبود تسهیلات مالی برای تولیدکنندگان، حذف بیمه قالیبافان و سایر موارد مالی این‌چنینی، ضربه‌های شدیدی به بدنه صنعت فرش ایران وارد کرد. در پی تمامی این مشکلات، ایران جایگاه نخست خود را در بازارهای جهانی فرش پس از قرن‌ها از دست داد و برای نخستین‌بار کشورهای رقیب به‌سادگی توانستند جای ایران را پر کنند. وی خاطرنشان کرد: فرش ایران قرن‌ها در رتبه نخست تجارت جهانی قرار داشت و این موضوع، میراثی بود که از اجداد ما به ما رسیده بود. چند هزار سال بازاریابی و تلاش برای کسب سهم‌های بین‌المللی، باعث شد تا فرش ایرانی به‌عنوان یک نماد و برند جهانی شناخته شود. این جایگاه را تنها در چند سال از دست دادیم و بدتر شدن شرایط نیز پیش‌بینی می‌شود. نرخ نهایی تولیدات طی چند وقت اخیر افزایش و حضور تاجران نیز در نمایشگاه‌های بین‌المللی به‌شدت کاهش یافته است. این موارد سبب شده تا ایران رتبه نخست خود را در جهان برای تجارت فرش از دست بدهد.

از دست رفتن بازارهای جهانی

مدیرعامل اتحادیه سراسری تعاونی‌های تولیدکنندگان فرش دستباف ایران درباره قطع شدن بیمه قالیبافان تصریح کرد: در سال ۱۳۸۸ مصوب شد تا مدت زمان بیمه قالیبافان ۱۰ساله شده و ۲۰ درصد از حق بیمه این قشر، از سوی دولت پرداخته شود، اما از سال ۱۳۹۲ تا به امروز بنا بر دلایلی مانند کمبود بودجه دولتی، بیمه قالیبافان از برنامه‌های دولت حذف و بیمه ۲۲۰ هزار فعال حوزه تولید فرش، قطع شد. تورم، افزایش نرخ تمام‌شده تولید، از دست دادن بازارهای صادراتی و در نهایت حذف شدن بیمه قالیبافان، از جمله دلایل مهمی است که سبب شده امروزه صنعتگران و طراحان بزرگی در حوزه فرش، به کشورهای همسایه مهاجرت کنند. بهرامی تاکید کرد: کشورهای همسایه قالیبافان و طراحان حرفه‌ای ایرانی را با دستمزد و شرایط عالی استخدام کرده و در نهایت تولیداتی که به بازار جهانی عرضه می‌کنند، از فرش‌های ایرانی از جنبه‌های مختلف به‌ویژه قیمت محصول بهتر خواهد بود، در چنین شرایطی، بدیهی است ایران جایگاه جهانی خود را در صادرات فرش از دست بدهد.

آثار تصمیمات مبهم و غیرکارشناسی

بهرامی در ادامه به اعلام خبر واردات خودرو در ازای صادرات فرش واکنش نشان داد و گفت: خبری مبنی بر اجازه واردات خودرو در برابر صادرات فرش منتشر شده که این موضوع را از چند جهت می‌توان نقد کرد؛ نخست آنکه اعلام شده افرادی که بالای ۷۰ میلیون دلار صادرات فرش داشته باشند، مجاز به واردات خودرو هستند. این رقم در حالی مطرح شده که رقم کل تجارت خارجی فرش ایران، در حال‌ حاضر ۵۰ میلیون دلار است. معلوم نیست چه افرادی می‌توانند به‌تنهایی ۷۰ میلیون دلار صادرات فرش داشته باشند و خودرو وارد کنند. وی افزود: از سویی دیگر سازکار این نوع تصمیم‌گیری‌ها نه‌تنها مشخص نیست، بلکه با اتحادیه‌های فعال در صنعت فرش نیز همفکری نشده است، همچنین مشکلات صادرات فرش همچنان پابرجا بوده و در چنین شرایطی  انتظار نمی‌رود طرح‌های این‌چنینی، تحولی را برای تجارت ایران رقم بزنند. توجه نداشتن به مشکلات ریشه‌ای تجارت فرش و تدوین این نوع طرح‌ها تنها می‌تواند تب‌وتابی مقطعی را در بازار به راه بیندازد.‌

نقش نمایشگاه‌های بین‌المللی در توسعه صادرات

مهدی پرده‌شناس، فعال صنعت فرش و رئیس سابق اتحادیه صنف تولیدکنندگان فرش دستباف مشهد در گفت‌وگو با صمت به تشریح فرصت‌های توسعه تجارت فرش ایران اشاره کرد. او معتقد است: توجه به نمایشگاه‌های بین‌المللی، می‌تواند یکی از فرصت‌های ویژه برای بهبود صادرات در این حوزه باشد. پرده‌شناس در این‌باره توضیح داد: یکی از فرصت‌های مهم برای توسعه اقتصاد فرش را می‌توان برپایی نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی معرفی کرد، اما در چند سال اخیر متاسفانه از ظرفیت نمایشگاه‌ها برای توسعه تجارت بهره نگرفته‌ایم. ماهیت برگزاری نمایشگاه، معرفی دستاوردها و کارهای جدید تولیدکنندگان و تاجران است، اما این دیدگاه به‌ویژه در نمایشگاه‌های داخلی دیده نمی‌شود. در نمایشگاه‌های داخلی، استراتژی‌های مناسب بازاریابی و معرفی تولیدات وجود نداشته و محوریت اصلی تولیدکنندگان، افزایش فروش است، بنابراین در نمایشگاه‌ها شاهد معرفی دستاوردهای جدید صنعت فرش و بازاریابی داخلی و خارجی برای این بخش نیستیم. وی ادامه داد: حضور در نمایشگاه‌های جهانی نیز قواعد مختص به خود را می‌طلبد. متاسفانه کم‌کیفیت بودن حضور تولیدکنندگان فرش در نمایشگاه‌های داخلی، به نمایشگاه‌های خارجی نیز تسری پیدا کرده و در ابعاد بین‌المللی نیز شاهد فعالیت‌های حرفه‌ای نیستیم. مهم‌ترین لازمه توسعه اقتصاد صنعت فرش در سطوح بین‌المللی، رعایت کردن قواعد و استانداردهای جهانی است، بدین‌منظور تنها تدوین برنامه و راهکارهای مناسب برای استفاده مناسب از ظرفیت بازارهای جهانی می‌تواند صنعت فرش ایران را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین صنایع دستی کشور ارتقا بخشد.

لزوم شناسایی دقیق بازارهای هدف

پرده‌شناس در ادامه صحبت‌های خود به اهمیت اجرای چارچوب‌های جهانی در امر تجارت تاکید کرد. او معتقد است: شناسایی بازارهای هدف و عمل براساس موقعیت هر کشور مقصد صادرات، از ضرورت‌های توسعه تجارت است. این فعال صنعت فرش توضیح داد: همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد، مهم‌ترین پیامد حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی، آشنا شدن با قواعد تخصصی جهانی در مسائل تجاری است، بنابراین نمی‌توان تاثیر حضور تجار در نمایشگاه‌های بین‌المللی فرش را نادیده گرفت. ایران از نظر تولید فرش، جزو کشورهای مهم و قدرتمند و طی سال‌ها در جایگاه نخست جهان ایستاده بود، اما نبود برنامه‌های مناسب برای توسعه فعالیت‌های تجاری، بازاریابی تخصصی و همچنین شناسایی کشورهای هدف، از کمبودهای فعلی صنعت فرش ایران محسوب می‌شود و مجموع این عوامل سبب شد تا جایگاه خود را در تجارت جهانی فرش از دست دهیم. وی ادامه داد: بی‌توجهی به مقتضیات بازارهای هدف و نبود نگرش مناسب نسبت به ارائه محصولات ایرانی، باعث شد تا در چند سال اخیر مشکلات جدی در بازارهای هدف شکل گیرند. آشنایی با بازارهای جدید، برقراری ارتباط با کشورهای هدف و در نهایت سودهای اقتصادی که عاید خواهند شد، از مهم‌ترین مزیت‌های توسعه اصولی ارتباطات جهانی است. تنها با رعایت کردن این قواعد، ایران می‌تواند جایگاه نخست تجارت فرش را باز پس گیرد.

سخن پایانی

کارشناسان و فعالان صنعت فرش بر این باور هستند که روزگار تاریک صادرات فرش ایران، با همکاری دولت و تسهیل در روندهای تجاری، پایان یابد، از این‌رو آنها پیشنهاد افزایش مدت زمان رفع تعهدات ارزی را به دولت ارائه داده و امیدوار هستند تا دولت سیزدهم، اعتبار را به صنعت و تجارت فرش بازگرداند.