صنعت چاپ کشور روزآمد نیست، اما در این بخش نسبت به برخی از کشورهای همسایه در موقعیت بهتری قرار داریم. خوراک صنعت چاپ کاغذ است. انواع کاغذ در بخش‌های مختلف اعم از نوشت‌افزار و کتاب تا بسته‌بندی‌های صنعتی و غیرصنعتی کاربرد دارد. کلاس‌های متعدد آموزشی به‌ویژه پیش از ورود به دانشگاه و حجم بالای کتاب‌های کمک‌آموزشی نیاز کاغذ را در بازار ایران افزایش داده است. با این شرایط آیا تولید کاغذ در کشور از وضعیت مناسبی برخوردار است؟

خودکفا در تولید مقوا

ابوالفضل روغنی‌گلپایگانی، از کارشناسان حوزه کاغذ درباره وضعیت تولید کاغذ در کشور به صمت گفت: تولید کاغذ در طیف وسیع و گسترده‌ای انجام می‌شود و وضعیت تولید هر نوع از کاغذ اعم از مقوایی تا تحریری متفاوت است.

وی درباره تولید کاغذ بسته‌بندی عنوان کرد: مجوز تولید کاغذ در کشور در مجموع ۲.۸ میلیون تن است که از این آمار ۱.۶ میلیون تن در حال تولید است. نیاز و مصرف ما در حوزه کاغذ بسته‌بندی بین ۸۵۰ تا ۹۰۰ تن است؛ بنابراین مازاد نیاز کشور، کاغذ در کشور تولید می‌شود.

او افزود: کشور در حوزه تولید کاغذ بسته‌بندی مزایا و فرصت‌های خوبی در اختیار دارد. به‌دلیل سرمایه‌گذاری مجددی که بخش خصوصی در این زمینه داشته و ماشین‌آلات روزآمدی که وارد کشور شده، در حال ‌حاضر ما در حوزه کاغذ بسته‌بندی جزو کشورهای سرآمد هستیم و صادرات خوبی هم به ترکیه، عراق و... انجام می‌شود.

موانع تولید چیست؟

روغنی‌گلپایگانی در ادامه سخنان خود به مشکلات تولید کاغذ مقوا در کشور اشاره کرد و گفت: تولیدکنندگان داخلی مشکلاتی در حوزه صادرات دارند که به تصمیمات خلق‌الساعه دولت‌ها برمی‌گردد.

او اضافه کرد: وضعیت ارزی کشور، قوانین صادراتی و... از جمله موانعی است که صادرات کاغذ را با مشکل مواجه کرده، اما به‌طور قطع ایران زمینه و قدرت صادرات کاغذ بسته‌بندی را دارد. سرمایه‌گذاری کلان مجدد سبب شده تولید مقوا دوبلکس ۴، پشت طوسی یا نخی و... در داخل انجام شود. در همین راستا ضرورت دارد ریل‌گذاری برای صادرات انجام شود.

هزینه‌ بسته‌بندی

یکی از محل‌های تبلیغ برندهای جهانی بسته‌بندی محصول است و گاهی شکل جعبه و نوع آن تداعی‌کننده نام این برند می‌شود، این در حالی است که تولیدکننده ایرانی به‌دلیل مشکلات مالی هر سال وضعیت بدتری دارد، به‌طوری که برخی، محصولات خود را بدون بسته‌بندی و فله‌ای عرضه می‌کنند. حتی برخی از تولیدکنندگان قطعات برای کاهش قیمت تمام‌شده بخش بسته‌بندی را حذف کرده‌اند. روغنی‌گلپایگانی در پاسخ به این پرسش که باوجود تولید کاغذ مقوا و مزیت‌های خوب کشور در این زمینه، چرا بهای تمام‌شده محصول بالاست، گفت: هواپیمای ایرباس در اروپا تولید می‌شود آیا نرخ آن برای اروپاییان پایین‌تر است؟ این استدلال نمی‌تواند درست باشد. از سوی دیگر هزینه بسته‌بندی در قیمت تمام‌شده بستگی به نوع کالا و محصول متفاوت است.

وی ادامه داد: در صنعت قطعه، هزینه بسته‌بندی قطعات حداکثر ۶ درصد بهای تمام‌شده را شامل می‌شود؛ به ‌این ترتیب ۹۶ درصد نرخ نهایی قطعات مربوط به مواردی غیر از بسته‌بندی است. در نتیجه این فاکتور به‌لحاظ علم آمار و حسابرسی نقش زیادی در قیمت تمام‌شده ندارد. دیگر اینکه چه کالایی در کشور قیمت پایینی دارد که انتظار می‌رود نرخ کاغذ پایین باشد. به‌طور قطع هزینه‌کردها به‌گونه‌ای است که نمی‌توان گفت قیمت‌ها ارزان تمام می‌شود.

روغنی‌گلپایگانی با بیان اینکه کاغذ و مقوا به‌عنوان پوشش محصولات ضروری است، تصریح کرد: بسته‌بندی هزینه دارد، اما سهم آن در نرخ تمام‌شده کالاها از ۲ تا ۶ درصد بیشتر نیست.

قصه پردرد کاغذ تحریر

این فعال صنعت کاغذ در ادامه به وضعیت تولید سایر انواع کاغذها در کشور اشاره کرد و گفت: زمانی میزان مصرف کاغذ روزنامه در کشور ۱۲۰ هزار تن بود، اما امروز این رقم به ۸ هزار تن رسیده که دلیل آن وجود فضای مجازی و فعالیت شبکه‌های اجتماعی است. در واقع می‌توان گفت کاهش مصرف کاغذ تحریر به فاصله گرفتن تولید مجله و روزنامه از شکل کاغذی برمی‌گردد. رسانه‌ها به شبکه‌های اجتماعی ورود کرده و بخشی از محتوای تولیدی خود را در فضای مجازی منتشر می‌کنند.

او گفت: کاغذ تحریر قصه اصلی صنعت کاغذ کشور است. آمارهای منتشرشده از میزان مصرف کاغذ تحریر در کشور بسیار متفاوت است. برخی عنوان می‌کنند سالانه ۳۸۰ تن کاغذ تحریر در کشور مصرف می‌شود، این در حالی است که ترند واردات در سنوات قبل تا ۳۲۰ هزار تن را نشان می‌دهد؛ یعنی باوجود واردات حدود ۵۰ هزار تن کاغذ در کشور هم تولید شده است. در دوران پاندمی کرونا ۵۰ میلیون تن از ۱۵۰ میلیون تن کاغذ تحریر موردنیاز جهان کاسته شده، زیرا مدارس تعطیل بوده و دانش‌آموزان در منزل به‌شکل آنلاین آموزش می‌دیدند؛ از همین رو در تولید کاغذ و چاپ کتاب آموزشی افت زیادی رخ داد و مصرف کاغذ تحریر روند نزولی داشت.

میزان نیاز کشور

روغنی‌گلپایگانی با اشاره به آمارهای متفاوت نیاز و میزان مصرف کشور عنوان کرد: دولت آمارهای متفاوتی اعلام کرده که برخی از نیاز و مصرف ۲۵۰ هزار تن خبر می‌دهند و بعضی این عدد را زیر ۲۵۰ هزار تن اعلام می‌کنند. براساس استدلال یکی از نمایندگان خانه ملت همان‌گونه که تعداد خودروهای افراد مشخص نیست و آمار بسیار متفاوت است، در سایر موارد هم آمار دقیقی وجود ندارد. به‌عنوان مثال با مراجعه به شرکت‌های بیمه مشخص شد برخی افراد تا ۱۵۰ خودرو هم دارند.

او تصریح کرد: ما در کشور در بحث آمارگیری با معضلاتی مثل کم‌اظهاری، بداظهاری و بی‌اظهاری مواجهیم، اما به هر حال دولت معتقد است امروز آمار کاغذ تحریر موردنیاز زیر ۲۵۰ هزار تن است.

این کارشناس حوزه کاغذ معتقد است آمار نیاز بازار بیش از این عدد است، زیرا ترند واردات در چند سال گذشته بیش از ۲۸۰ هزار تن بوده است.

سرمایه‌گذاری و اصلاح قوانین

روغنی‌گلپایگانی در پاسخ به این پرسش که چرا کاغذ موردنیاز تحریر در داخل تولید نمی‌شود، گفت: در حال ‌حاضر برای تولید کاغذ تحریر، زیرساخت‌های لازم در کشور فراهم نیست. اگر از تمام ظرفیت‌های ایجادشده استفاده شود می‌توان زیر ۱۵۰ هزار تن کاغذ تولید کرد؛ یعنی حدود ۴۰ درصد نیاز کشور قابل‌تامین در داخل است و باقی باید به‌وسیله واردات تامین شود. وی درباره دلیل این امر عنوان کرد: قوانین وضع‌شده به‌نفع واردات است؛ قوانینی چون پرداخت ۹ درصد مالیات بر ارزش‌افزوده که برای بخش تولید وضع شده، در حالی که این مالیات از کاغذ وارداتی اخذ نمی‌شود. همچنین باید به حمایت‌های مالی و معنوی دولت‌ها در تمام سال‌ها اشاره کرد.

وی اضافه کرد: پس از انقلاب تمام دولت‌ها توجهی ویژه به حوزه کاغذ داشته و یارانه برای واردات پرداخت می‌کردند؛ بنابراین ما در بحث تولید کاغذ تحریر وضعیت مناسبی نداشته و واردات داریم.

این فعال صنعت کاغذ تاکید کرد: اگر بخواهیم سرمایه‌گذاری داشته باشیم، باید در قوانین از جمله قانون مالیات بازنگری شود. همچنین از قیمت‌گذاری دستوری فاصله بگیریم.

مشکل زیرساختی

روغنی‌گلپایگانی در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر اینکه چرا زیرساخت‌های تولید کاغذ تحریر در کشور فراهم نیست، گفت: تکنولوژی صنعت کاغذ در اختیار اروپاییان است. فناوری ساخت ماشین‌آلات برای تولید در تناژهای بالا در اختیار برخی کشورهای خاص قرار دارد که برای تمام تولیدکنندگان کاغذ جهان تامین تجهیزات دارند. این تکنولوژی در کشور ما وجود ندارد و نیاز داریم که آن را وارد کنیم. علاوه‌بر اینکه تولید این ماشین‌آلات سرمایه‌گذاری زیادی می‌طلبد که توجیه‌ اقتصادی ندارد.

او گفت: قرار نیست تمام کشورها در تمام زمینه‌ها خودکفا باشند. مصرف کاغذ هر کشوری محدود است؛ بنابراین داخلی‌سازی ماشین‌آلات این صنعت نمی‌تواند توجیه ‌اقتصادی داشته باشد.

آرمان خالقی، عضو هیات‌مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت ایران نیز در گفت‌وگو با صمت در تشریح وضعیت تولید کاغذ در کشور به کاغذ مقوا اشاره کرد و گفت: در زمینه تولید مقوا کارخانجات زیادی در کشور فعالیت دارند که تولیدات آنها پاسخگوی نیاز بازار داخل است. البته این موضوع منهای مقوای تخصصی است که ازسوی شرکت‌هایی دارای برند جهانی تولید و برای بازار بین‌المللی تامین می‌شود.

وی افزود: بخشی از تولید این نوع کاغذ با جمع‌آوری ضایعات انجام می‌شود و مشکل خاصی در این باره وجود ندارد.

او ادامه داد: کاغذ مصرفی دیگر که به‌نام کاغذ تحریر در بازار شناخته می‌شود، عمدتا وارداتی است. تولید این کاغذ نیاز به تکنولوژی و مواد اولیه خاص دارد و باید خمیر کاغذ وارد شود. موضوعاتی مانند آسیب‌های زیست‌محیطی این نوع کارخانجات باعث شده نیاز کشور از طریق واردات تامین شود. بخشی از این کاغذ که برای روزنامه و نشریات مورداستفاده قرار می‌گیرد، در داخل تولید و باقی وارد می‌شود.

وی گفت: در حوزه تولید کاغذ تحریر منابع جنگلی خاصی در اختیار نداریم یا گیاهانی مانند نیشکر به اندازه کافی در کشور موجود نیست؛ از این‌ رو هنگامی که منابع کشاورزی کفاف نمی‌دهد، مواد اولیه تولید کاغذ هم باید وارد شود. فراموش نکنیم قرار نیست در تمام صنایع و محصولات خودکفا باشیم.

تولید کاغذ سنگ

عضو هیات‌مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت ایران در ادامه سخنان خود تصریح کرد: کشور به تولید کاغذ از مواد معدنی به‌نام کاغذ سنگ به‌عنوان تجربه جدید ورود کرده که این اقدام هم از لحاظ زیست‌محیطی انتقادهایی را به‌دنبال داشته است. اگر این شیوه تولید صرفه ‌اقتصادی و قدرت رقابت داشته باشد پیگیری می‌شود و توسعه پیدا می‌کند، اما به‌هر روی براساس مصرف کشور ناگزیریم مواد اولیه تولید کاغذ را وارد کنیم.

آب‌بری کاغذ

خالقی درباره مواد اولیه کاغذ عنوان کرد: خمیر کاغذ از نیشکر، چوب و... تولید می‌شود تا تبدیل به ورق‌های کاغذ شود. تولید کاغذ تحریر پیچیدگی‌های خاص خود را دارد؛ به‌ویژه در بحث رنگ‌بری آنها به فناوری ویژه نیاز است. همچنین تولید مواد اولیه کاغذ آب‌بر است و باید در کشورهایی این کار انجام شود که به‌لحاظ منابع آب و مسائل زیست‌محیطی مشکلی ندارند؛ از این ‌رو بخشی از کاغذها و خمیر کاغذ در کشورهای آسیای جنوب‌شرقی و امریکای جنوبی تولید و عرضه می‌شوند، این در حالی است که ایران بحران آب دارد؛ در نتیجه واردات کاغذ صرفه ‌اقتصادی بیشتری از تولید برای کشور دارد.

سخن پایانی

بنا بر این گزارش کشور در تولید مقوا خودکفا است و حتی مازاد تولید دارد که صادر می‌شود، اما در تامین کاغذ تحریر دچار مشکل هستیم که تولید آن باتوجه به بحران آب و کمبود منابع جنگلی صرفه ‌اقتصادی ندارد و نیاز ما در این بخش باید به‌وسیله واردات تامین شود.