در بخش معدن، یکی از مهم‌ترین و در عین حال مغفول‌ترین حوزه‌ها اکتشاف است. در حالی که اجرای عملیات در این زمینه از مسئولیت‌های حاکمیت معدن کشور به‌شمار می‌رود، به‌باور کارشناسان دولت به وظایف خود عمل نکرده و یکی از دلایل این بی‌توجهی را فرار بخش‌ دولتی از ریسک سرمایه‌گذاری‌های ‌جدید می‌دانند.

علاوه بر این، فشار بودجه‌ای سال‌های اخیر هم سبب شده سهم استان‌ها و مناطق از حقوق دولتی که باید صرف توسعه زیرساخت، احیا یا صیانت از محیط‌زیست یا رفاه منطقه می‌شده، پرداخت نشده است. اما چشم‌انداز سرمایه‌گذاری در این بخش چیست و ایمیدرو و بخش خصوصی چه اقداماتی برای حل این مشکل می‌توانند انجام دهند.

احمد فتاحی‌‌مجلج، مدیر اکتشاف ایمیدرو درباره مرحله اکتشاف در معدنکاری و عملکرد سازمان ایمیدرو در این حوزه عنوان کرد: اکتشاف در کشور ما به‌نوعی جزو وظایف حاکمیتی به‌‌شمار می‌‌رود. 

اول موشکافی، بعد معدنکاری

فتاحی به معدن‌نامه گفت: مطابق ماده ۵ قانون معادن و تبصره یک ذیل آن، وزارت صنعت، معدن و تجارت مکلف است بستر لازم را به‌منظور اکتشاف ذخایر معدنی در سراسر کشور برای اشخاص حقیقی و حقوقی فراهم آورد و دولت نیز مکلف است در لایحه بودجه سالانه، اعتبار لازم به‌منظور ایجاد بستر مناسب برای اکتشاف ذخایر معدنی در سراسر کشور را تامین کند. 

در راستای اکتشاف

فتاحی‌‌مجلج در پاسخ به این پرسش که آیا تنها ایمیدرو وظیفه اکتشاف را برعهده دارد، گفت: سازمان زمین‌‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور نیز به‌عنوان زیرمجموعه وزارت صنعت، معدن و تجارت در این راستا وظیفه تولید اطلاعات پایه را برعهده دارد. در حقیقت این دو سازمان به‌صورت مشخص بازوی اجرایی وزارتخانه صنعت، معدن و تجارت در بخش اکتشاف هستند.

سازمان زمین‌شناسی

وی در ادامه درباره وظایف هر یک از این سازمان‌ها در زمینه اکتشاف عنوان کرد: برای پیشگیری از موازی‌‌کاری، اقدامات موردنظر در زمینه اکتشاف بین این دو سازمان تقسیم شده است. سازمان زمین‌‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در سال‌های گذشته اعلام کرد در فاز شناسایی اقدام به تهیه داده‌های پایه اکتشافی مانند نقشه‌های زمین‌‌شناسی یک‌ دویست‌وپنجاه هزارم و یک صدهزارم، تهیه نقشه‌های ژئوشیمی یک صد هزارم و انجام ژئوفیزیک هوایی کرده و اخیرا هم در قالب توافقنامه سه‌جانبه (معاونت معادن و فرآوری مواد وزارت صمت، ایمیدرو و سازمان زمین‌شناسی)، تهیه ۳ لایه زمین‌‌شناسی، ژئوشیمی و زمین‌‌شناسی اقتصادی در مقیاس یک پنجاه‌هزارم را در دستور کار دارد.

وظیفه ایمیدرو

فتاحی در ادامه با اشاره به وظیفه سازمان ایمیدرو عنوان کرد: پس از انجام مطالعات سازمان زمین‌‌شناسی، کار سازمان ایمیدرو آغاز می‌‌شود. زمانی که یک محدوده در کاداستر ثبت ‌‌شد، فرآیند اخذ مجوزهای لازم از ارگان‌های اجرایی مانند سازمان‌های منابع طبیعی، محیط‌زیست، میراث فرهنگی و انرژی اتمی و… (که اکنون تعداد این ارگان‌ها به عدد ۱۲ رسیده است) آغاز می‌شود. پس از اخذ مجوزهای لازم، با ارائه گزارش توجیهی، قرارداد مسئول فنی و پرداخت مبلغ تبصره۲ ماده۶ قانون معادن، پروانه اکتشاف به‌نام ایمیدرو صادر می‌‌شود. 

وی ادامه داد: پروانه اکتشاف شامل دو مرحله است؛ مرحله اول فازهای شناسایی و پی‌‌جویی و مرحله دوم فازهای عمومی و تفصیلی؛ به‌عبارتی فرآیند اکتشاف شامل ۴ مرحله است و ایمیدرو در این ۴ مرحله فعالیت می‌‌کند.

وی تصریح کرد: پس زمانی که سازمان زمین‌‌شناسی اطلاعات پایه را تولید کرد، تکمیل اطلاعات در مقیاس بزرگ‌تر -معمولا یک بیست‌وپنج هزارم، پنج‌هزارم تا یک هزارم که در اشل معدن است- مربوط به اشخاص حقیقی و حقوقی است. سازمان ایمیدرو نیز به‌عنوان متقاضی، درخواست ثبت محدوده می‌‌کند و در نهایت پروانه برای این نهاد صادر می‌‌شود. پس از صدور پروانه، فعالیت‌های اکتشافی تا مرحله صدور گواهی کشف پیش می‌‌رود و بعد از آن، برای کسب پروانه بهره‌‌برداری اقدام می‌شود. این کل فرآیند کاری است که در ایمیدرو انجام می‌‌گیرد.

جرات یا حقیقت

مدیر اکتشاف ایمیدرو در ادامه عنوان کرد: برای اکتشاف محدوده‌های معدنی، به نقشه‌های زمین‌شناسی در مقیاس یک‌بیست‌‌وپنج هزارم به بالا نیاز است و با نقشه‌های یک صدهزارم موجود کسی جرات سرمایه‌گذاری برای اکتشاف را ندارد. مطابق ماده ۵ قانون معادن، اکتشاف توسط اشخاص حقیقی و حقوقی مجاز انجام می‌‌شود و وزارت صنعت، معدن و تجارت هم باید بسترهای لازم برای اکتشاف را فراهم کند.

گرچه شرکت ملی نفت، سازمان انرژی اتمی و سازمان‌های زیرمجموعه وزارت صمت داده‌های پایه اکتشافی را تولید می‌‌کنند، اما باوجود تکلیف قانونی مطابق تبصره۳ ماده۵ قانون معادن، نتایج مطالعات خود را به وزارتخانه ارائه نمی‌دهند تا این داده‌ها برای هم‌‌افزایی تجمیع شود؛ از همین رو با کمبود داده و اطلاعات اکتشافی، ریسک از دست دادن سرمایه در اکتشاف بسیار بالاست و بخش خصوصی تمایل چندانی برای ورود به این حوزه نشان نمی‌دهد.

اکتشاف و توسعه

امین صفری، معاون امور معادن و صنایع معدنی شرکت سرمایه‌‌‌گذاری توسعه معادن و فلزات از فاصله زیاد اکتشافات در ایران و جهان گفت و عنوان کرد: در کشور به شعار حمایت از اکتشاف توجه زیادی می‌شود.

وی به ماین‌نیوز گفت: همه فعالان معدنی به این موضوع اذعان دارند که اکتشاف یکی از مهم‌ترین بخش‌‌‌های صنعت معدنکاری است. حتی شرکت‌هایی که پیش از این معدنی نبودند، یک بخش معدنی راه‌‌‌اندازی کرده و به تحقیق و بررسی شرایط معادن و اکتشاف پرداخته‌‌‌ و ماشین‌‌‌آلات و تجهیزات خریده‌‌‌اند. این بخش نسبت به سال‌های قبل پیشرفت خوبی داشته، اما فاصله ما با کشور‌‌‌های پیشرو بسیار زیاد است. به‌لحاظ تجهیزات و روش‌های حفاری نیز بخش معدن ایران از ابتدای کار که مربوط به زمین‌‌‌شناسی است تا انتها، همچنان به‌صورت سنتی و با فناوری ۴۰ سال پیش در حال فعالیت است، اما در دنیا هم تجهیزات و هم روش‌های تحلیل تغییر کرده و به‌روز شده‌‌‌ است؛ در نتیجه باید گفت فاصله ما با استاندارد دنیا بسیار زیاد است.

مشتاقان غیردولتی

صمتامین صفری در پاسخ به این سوال که آیا شرکت‌های غیردولتی به حوزه اکتشاف معدنی ورود کرده‌‌‌اند یا خیر؟ گفت: شرکت‌های بزرگ خصولتی کمبود منابع برای سال‌های آینده را احساس می‌کنند؛ به‌ویژه شرکت‌های زنجیره فولاد این احتمال را بالا می‌‌‌دانند که تا ۱۵ سال آینده ممکن است با کمبود مواد اولیه مواجه شوند؛ از همین رو ناچار به توجه به حوزه معدن و اکتشافات شده‌اند.

وی گفت: اکتشاف فرآیندی پرهزینه و پرریسک است، به همین علت شرکت‌های خصوصی معدنی در سال‌های گذشته کمتر به‌طور گسترده به این حوزه پرداخته‌اند، اما امروزه به‌دلیل افزایش قیمت مواد معدنی توجه این شرکت‌ها به اکتشافات جلب شده است. به‌نظر می‌‌‌رسد این یک فرصت طلایی برای دولت است تا از جذابیت ایجادشده برای بخش‌خصوصی استفاده کند.

دولت می‌تواند به‌جای اینکه خود دست به عملیات اکتشافی بزند، پول شرکت‌های خصوصی را در این برهه وارد بخش اکتشاف کند و معادن را توسعه دهد. البته باید تاکید کنیم این فرصت طلایی ابدی و تضمین‌شده نیست. شاید ۵ سال دیگر چنین فرصتی در دسترس نباشد. در مجموع می‌توان این‌‌‌گونه بیان کرد که شرکت‌های خصوصی امروز بسیار مشتاق به انجام کار اکتشاف در کشور هستند.

معدنکاری فراسرزمینی

وی در ادامه به تاثیر معدنکاری فراسرزمینی در تامین مواد اولیه صنایع معدنی کشور اشاره کرد و افزود: شک نکنید معدنکاری فراسرزمینی به رفع مشکل تامین مواد اولیه کمک خواهد کرد؛ به‌ویژه در حوزه سنگ‌آهن شرکت‌های ایرانی مجبورند به سمت معادن فراسرزمینی حرکت کنند و هر شرکتی که زودتر به این فکر باشد، سود بیشتری کسب خواهد کرد.

سخن پایانی

از آنجایی که اکتشاف نخستین حلقه معدنکاری است، جای آن دارد که جدی‌تر از پیش به آن توجه شود تا تحولی در این حوزه رقم بخورد و سراسر سرزمین از مزایا و مواهب اقتصادی معدنکاری برخوردار شود.