شرکت ملی گاز ایران برای رویارویی با فصول سرد سال آماده می‌شود. براساس پیش‌بینی‌ها، ناترازی تولید و مصرف گاز که چندی است وزارت نفت را با چالش‌های جدی در تامین سوخت زمستانی به‌ویژه در بخش‌های صنعتی و نیروگاه‌ها مواجه کرده، امسال نیز با شکاف بیشتری روبه‌رو خواهد شد.

به‌دلیل اینکه در فصل سرد سال، مصرف خانگی از روزانه ۲۵۰ میلیون مترمکعب به ۶۵۰ میلیون مترمکعب افزایش پیدا می‌کند و این موضوع باعث می‌شود، بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب در روز ناترازی داشته باشیم. در حال‌ حاضر ایران سومین کشور تولیدکننده گاز در جهان و دومین کشور از حیث ذخایر است. مصرف گاز در ایران به اندازه 2برابر اتحادیه اروپا است.

مدیریت مصرف گاز با تعرفه‌گذاری پلکانی

طبق داده‌های مربوط به مصرف گاز، از مجموع تولید ۸۷۰ میلیون مترمکعبی گاز در فصول سرد سال، بیش از ۸۰ درصد از کل تولید گاز کشور در بخش خانگی و تجاری مورداستفاده قرار می‌گیرد. نکته بسیار مهم در این زمینه، مصرف بسیار بالای مشترکان خارج از الگوی بهینه مصرف است که باوجود اینکه تنها ۱۱ درصد مشترکان، پرمصرف به‌شمار می‌آیند، اما این مشترکان علاوه بر اخذ حداکثری یارانه‌ها، حدود ۴ تا ۵ برابر مشترکان عادی نیز مصرف دارند که همین موضوع سبب شده است بخش بزرگی از ناترازی گاز بر دوش همین عده کم، اما پرمصرف جامعه باشد. بنابراین، بهترین سیاست در مقابله با این افراد استفاده از مکانیسم و اصلاحات قیمتی بدون فشار به ۸۹ درصد مردم است. سیاست تعرفه‌گذاری پلکانی موثر مشترکان پرمصرف به‌طوردقیق همان مدلی است که موجب خواهد شد که این افراد به‌سمت اصلاح رویه بروند.

فاز اول این مدل تعرفه‌گذاری موثر و پلکانی، در آذر ۱۴۰۰ بعد از روی کار آمدن دولت سیزدهم اجرایی شد که نتیجه آن تنها با اجرا در 4 ماه پایانی سال، به کاهش روزانه ۲۵ میلیون مترمکعبی میزان مصرف مشترکان پرمصرف به‌نسبت مدت مشابه در سال ۱۳۹۹، منجر شد. این در حالی است که تامین مالی سالانه موردنیاز برای افزایش این میزان گاز در سال، برابر با ۳ میلیارد دلار خواهد بود.

 بنابراین، سیاست مدیریت مصرف از طریق اعمال تعرفه‌گذاری پلکانی موثر پرمصرف‌ها، در کنار سرمایه‌گذاری در تولید بهینه گاز، موجب خواهد شد که نه‌تنها از ناترازی گاز عبور کنیم، بلکه به یکی از صادرکنندگان گاز در منطقه نیز تبدیل شویم و درآمد ارزی بالایی نیز از این محل به‌دست بیاوریم. صمت در این گزارش بهینه‌سازی مصرف گاز را در آستانه فصل سرد بررسی کرده است.

ناترازی در تولید و مصرف گاز

محمدعلی خطیبی، کارشناس انرژی در رابطه با علت ناترازی تولید و مصرف گاز در کشور به صمت گفت: نکته اول این است که به‌دلیل شرایط خاص کشور، تحریم‌ها اجاره نمی‌دهد که درآمدهایی که در حوزه انرژی هدف‌گذاری شده‌اند، به‌دست
آید.  در حال‌ حاضر بسیاری از پروژهای نفتی و گازی کشور به‌دلیل شرایط نابسامان اقتصادی به‌سرانجام نمی‌رسد، چرا که سرمایه‌گذاران اشتیاقی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه ندارند و این موضوع برپایه نیازهای کشور پیش نمی‌رود.

بنابراین، اگر سرمایه‌گذاری‌ها برطبق پیش‌بینی‌ها و برنامه‌های اقتصادی هدف‌گذاری می‌شد، به‌طبع تولید نفت و گاز کشور افزایش چشمگیری پیدا می‌کرد و صادرات انرژی نیز مسیر مناسب‌تری را در پیش می‌گرفت. این کارشناس بیان کرد: خلأ سرمایه‌گذاری‌ها باعث درجا زدن تولیدات گازی کشور شده و روزبه‌روز از آنچه انتظار می‌رفت، فاصله گرفته است؛ موضوعی که به‌تازگی وزیر نفت در مجلس شورای اسلامی به‌طورعلنی به آن پرداخت و اظهار کرد: باوجود اینکه در برنامه ششم توسعه مقرر شده بود، روزانه معادل یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب تولید گاز خام داشته باشیم، اکنون تولید روزانه ما ۸۵۰ میلیون مترمکعب است. سرمایه‌گذاری نکردن در توسعه میادین گازی سبب این عقب‌ماندگی در تحقق برنامه ششم شده است. وی در ادامه افزود: نکته دوم که باید برای آن برنامه‌ریزی کرد، این است که ایران سومین کشور تولیدکننده گاز در جهان و دومین کشور از حیث ذخایر بوده و مصرف گاز در ایران به اندازه 2 برابر اتحادیه اروپا است.  تفاوت حجم تولید و مصرف، بسیار نزدیک به یکدیگر بوده و فقط ۰.۴ درصد است، از این‌رو بهینه‌سازی مصرف گاز بسیار مهم و حیاتی است تا بتوانیم ناترازی را کنترل کنیم.

ضرورت بهینه‌سازی مصرف انرژی

خطیبی در رابطه با بهینه‌سازی مصرف انرژی به صمت گفت: متولی بهینه‌سازی مصرف انرژی یک نهاد یا سازمان نیست، بلکه مجموعه‌ای از ارگان‌ها و سازمان‌های مربوطه باید برای این موضوع برنامه‌ریزی کنند تا از مصرف بی‌رویه جلوگیری شود.  این موضوعات به‌تنهایی از عهده وزارت نفت برنمی‌آید، بلکه باید سایر سازمان‌ها برای بهینه‌سازی مصرف انرژی به‌‎میدان بیایند. این کارشناس خاطرنشان کرد: بهینه‌سازی مصرف انرژی بر همه جنبه‌های زندگی انسان تاثیر مستقیم دارد، از منابع طبیعی گرفته تا منابع انسانی و انرژی‌های تجدیدناپذیر و فرآیند گرمایش زمین و آلودگی هوا و مواردی از این دست که به‌طور مستقیم دستخوش تغییرات می‌شوند، از این‌رو در کلانشهری مانند تهران بهینه‌سازی انرژی، می‌تواند اهمیت زیادی برای کنترل آلودگی هوا داشته باشد.

مازوت‌سوزی، مطلوب هیچ نهادی نیست

خطیبی به صمت گفت: هر سال صنایع و خودروها متهم به آلودگی هوا بودند و در سال‌های اخیر مازوت هم به جمع آنها اضافه شد.

هرچند یافتن چاره برای حل مشکل آلودگی هوا از مهم‌ترین وظایف دولت‌ها است، اما پیدا کردن مقصر به‌قدری زمان می‌برد که دیگر مجالی برای چاره‌اندیشی نیست و با طولانی نبودن فصل سرما، تنها آلودگی هوا نصیب مردم می‌شود، اما در حالی که مازوت‌سوزی واحدهای تولیدی کشور در سال قبل از شهریور آغاز شده بود، امسال میزان مازوت‌سوزی و استفاده از سوخت مایع در واحدهای تولیدی تاکنون ۲۹.۵ درصد کمتر شده است. وی افزود: کمبود سوخت و افزایش مصرف انرژی چند سالی است که کارخانجات و بخش صنعتی کشور را به‌سمت مازوت‌سوزی برده است.  این اتفاق نه‌تنها به تعبیر وزارت نفت ناخوشایند است، بلکه هیچ نهاد یا سازمانی از آن دفاع نمی‌کند و به‌تبع آلودگی‌های زیست‌محیطی که این اقدام با خود به‌همراه دارد، اما به‌علت محدودیت‌های حوزه انرژی، گاهی چاره‌ای به غیر از این اقدام دیده نمی‌شود. خطیبی در پایان گفت: برای جلوگیری از مازوت‌سوزی و آلودگی‌ که برای محیط‌زیست به‌همراه می‌آورد، باید مسئولان و دست‌اندکاران این حوزه برای این موضوع به یک اجماع و اتفاق‌نظر سازنده برسند تا دیگر از مازوت به‌عنوان سوخت نیروگاه‌ها و کارخانجات استفاده نشود.

ایران، چهارمین مصرف‌کننده گاز جهان

حبیب‌الله ظفریان، کارشناس انرژی در رابطه با جایگاه ایران در تولید و مصرف انرژی به صمت گفت: ایران در حال‌ حاضر چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز در دنیا است و به‌همین دلیل است که عمده سبد انرژی در کشور را گاز تشکیل می‌دهد.

این کارشناس افزود: از طرفی تاکنون کشور توانسته که با افزایش تولید، به افزایش تقاضا پاسخ بدهد، اما باتوجه به اینکه ۷۰ درصد تولید گاز کشور را میدان پارس‌جنوبی تامین می‌کند و تولید پارس‌جنوبی نیز به حد بیشینه خود رسیده است، برآوردها نشان می‌دهد که در سال‌های آینده با ناترازی گاز روبه‌رو خواهیم بود. وی در ادامه گفت: باید ناترازی گاز را در 2 حالت بررسی کرد؛ یکی اینکه سالانه میزان تولید از تقاضا کمتر است و دومین حالت، در مقطع زمانی خاص و در ایام پیک، مصرف گاز از تولید پیشی می‌گیرد که کشور هم‌اکنون نیز با حالت دوم درگیر است.

صنایع، پاسوز اماکن مسکونی می‌شوند

ظفریان به قطعی گاز در بخش‌های مختلف اشاره کرد و گفت: بنابراین در زمستان، کشور با قطعی گاز صنایع، تزریق منابع نفتی و همچنین کاهش صادرات گاز مواجه می‌شود و علت این موارد نیز تامین گاز خانگی، تجاری و عمومی است. این کارشناس به راهکارهای کلی برای رفع ناترازی اشاره کرد و به صمت گفت: قاعدتا 2 دسته راهکار کلی برای ناترازی گاز وجود دارد؛ این مسئله باید از طریق افزایش تولید حل شود یا کاهش مصرف انجام بگیرد. درباره ناترازی در پیک نیز راهکارهای مدیریت مصرف از جمله راهکارهایی است که باید به آن توجه کرد و این راهکارها به‌طورعمده بر مقوله ذخیره‌سازی گاز متمرکز است.

بهینه‌سازی، مهم‌ترین روش کاهش مصرف

ظفریان به بهینه‌سازی مصرف گاز اشاره کرد و گفت: مهم‌ترین راهبردی که باید در راستای ناترازی گاز انجام پذیرد، بهینه‌سازی مصرف گاز و کاهش مصرف است. در این حوزه نیز باید رویکردهایی مانند اجرای پروژه‌های پیچیده توسط دولت را کنار گذاشت و به‌سمت رویکردهایی رفت که امکان تحول جدی در این حوزه را ایجاد می‌کند. این کارشناس گفت: شاخص شدت انرژی در کشور ما حداقل 2 برابر جهان و حداقل 3 تا 4 برابر کشورهای توسعه‌یافته است. همچنین، در صورتی که متوسط شدت انرژی در جهان در حال کاهش است، اما نمودار مصرف در کشور، همچنان افزایشی است. اگر ۵۰ درصد کاهش مصرف انرژی را نیز ایده‌آل بدانیم، حداقل می‌توان به نصف این میزان یعنی ۲۵ درصد کاهش مصرف انرژی دست یابیم که خود این عدد نیز عدد بسیار بزرگی است. وی در پایان گفت: در حوزه غیرقیمتی نیز سیاست‌هایی مدنظر است که ناظر به قانون اصلاح الگوی مصرف و اقدامات فنی مانند اصلاح شیوه ساختمان‌سازی و مدیریت صنعتی است، اما مهم‌ترین راهبرد در این زمینه، ایجاد بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط‌زیست است. بر این اساس، ناظر به تفاوت نرخ بخش خانگی، تجاری و نیروگاهی، با نرخ خوراک پتروشیمی‌ها یا نرخ صادرات گاز، این اختلاف نرخ را می‌توان مبنای اقتصادی شدن انجام پروژه‌های بهینه‌سازی مصرف توسط بخش خصوصی قرار داد.

سخن پایانی

مصرف گاز خانگی بهمن سال گذشته از مرز ۶۸۰ میلیون متر مکعب گذشت و به این ترتیب، رکوردی تاریخی در مصرف گاز کشور ثبت شد. در همین دوره، سخنگوی شرکت ملی گاز اعلام کرد که بخش خانگی ۸۰ درصد از مصرف را به خود اختصاص می‌دهد. وی این میزان مصرف را رقمی معادل مصرف گاز چند کشور همسایه عنوان کرد و گفت: باتوجه به این موضوع، بیشترین اصلاح و کاهش مصرف برای حفظ پایداری شبکه نیز باید در این بخش رقم بخورد. در ایران مصرف انرژی نسبت به میانگین جهانی بسیار بالا است و در ردیف ۱۰ کشور پرمصرف انرژی قرار دارد. میزان مصرف گاز در ایران، معادل ۱۲ کشور ثروتمند اروپایی است. مصرف بالای گاز در بخش خانگی، ارزان بودن تعرفه گاز برای نیروگاه‌ها باعث شده که علاوه بر پیروی نکردن از الگوی بهینه، در بخش نیروگاهی نیز راندمان کاهش یابد و همین مسئله به‌نوعی به مصرف فزاینده انرژی به‌ویژه گاز و ناترازی و نبود تعادل در این بخش منجر شده است. با ادامه روند موجود، پیش‌بینی می‌شود ناترازی گاز از ۲۰۰ میلیون مترمکعب فعلی در ماه‌های سرد سال به حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب در سال ۱۴۰۴ و به بیش از ۵۰ میلیون مترمکعب در سال ۱۴۱۰ برسد.