در نخستین اقدام زمستان سال گذشته، سوآپ گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان آغاز شد. اتفاقی که نه‌تنها در عرصه انرژی، بلکه در عرصه بین‌المللی و سیاسی نیز بسیار اهمیت داشت و ثابت کرد بدون احیای برجام نیز می‌توان نقش موثری در معادلات انرژی منطقه و جهان بازی کرد.

مذاکرات برای سوآپ گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان به فاصله ۱۹ روز از حضور جواد اوجی در وزارت نفت آغاز شد و سرانجام آذر سال گذشته، قرارداد سوآپ ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از مسیر ایران امضا و از ابتدای سال ۲۰۲۲ میلادی عملیاتی شد. در گام بعد نیز در سفر اخیر جواد اوجی به باکو قرارداد افزایش سوآپ گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان امضا شد.

مزیت شبکه درهم تنیده گاز ایران

در روزهای پایانی هفته گذشته، مجمع انرژی باکو شاهد مذاکرات و گفت‌وگوهای فعالانه دیپلماتیک ایران در حوزه انرژی با کشورهای همسایه و اروپایی بود. جواد اوجی، وزیر نفت ایران در سفر ۳ روزه خود به جمهوری آذربایجان، ضمن بازدید از نمایشگاه نفت و گاز کاسپین، با معاون نخست‌وزیر، وزیر اقتصاد و وزیر انرژی جمهوری آذربایجان ملاقات و مذاکره کرد. ایران و جمهوری آذربایجان در جریان این سفر، تفاهمنامه‌ای امضا کردند که حجم سوآپ گازی ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از طریق خاک ایران را تا ۲ برابر افزایش می‌دهد. این تفاهمنامه پس از مذاکرات اوجی با معاون نخست‌وزیر، وزیر انرژی و وزیر اقتصاد جمهوری آذربایجان به امضا رسید و می‌تواند حجم سوآپ گازی از طریق ایران را به ۴ میلیارد مترمکعب برساند.

شبکه انتقال گاز ایران یکی از گسترده‌ترین شبکه‌های انتقال انرژی در دنیاست و با توجه به اینکه دانش فنی بهره‌برداری و نگهداشت آن در کشور بومی شده و از نیروی متخصص خوبی در این زمینه برخوردار هستیم، در عمل وجود این شبکه به مزیتی رقابتی برای کشور تبدیل شده است.

این شبکه به‌مثابه مجموعه‌ای از رینگ‌ها و حلقه‌های درهم تنیده و از هر گوشه کشور به‌راحتی به کشورهای همسایه قابل اتصال است. تجارت گاز موضوعی فراتر از صادرات و مجموعه‌ای شامل صادرات، واردات، سوآپ، ترانسفر و... است که نیاز است سهم کشور را در آن، بیش از گذشته افزایش دهیم.

نقش ایران در تامین نیاز انرژی جهان

جواد اوجی در همایش بین‌المللی انرژی جمهوری آذربایجان در سخنرانی خود در جمع وزرا و نمایندگان حدود ۳۰ کشور جهان با اشاره به موفقیت‌های ایران در بحث تولید نفت و گاز گفت: با وجود تحریم‌های چندساله و ظالمانه علیه مردم ایران، توسعه نفت و گاز ایران متوقف نشده است.

وی با یادآوری اینکه ایران یکی از بزرگ‌ترین ظرفیت‌های گازی جهان را در اختیار دارد و ذخایر گاز ایران حدود ۳۴ تریلیون مترمکعب است و می‌تواند بخش مهمی از نیاز جهان را تامین کند، افزود: ایران هم‌اکنون امکان تولید روزانه یک میلیارد مترمکعب گاز را دارد، به‌طوری که امروز ظرفیت تولید نفت ایران نزدیک به ۴ میلیون بشکه در روز و ظرفیت تولید سالانه محصولات پتروشیمی هم حدود ۹۲ میلیون تن است. وزیر نفت با بیان اینکه ظرفیت تولید گاز ایران نیز باید در 8 سال آینده به ۱.۴ میلیارد مترمکعب در روز برسد، افزود: دنیا تشنه انرژی است و ایران می‌تواند بخشی از این نیاز را تامین کند. جمهوری اسلامی ایران آمادگی پذیرش سرمایه‌گذاری در تولید و تجارت گاز را دارد. ایران در چهارراه ترانزیت انرژی جهان قرار گرفته است، ضمن آنکه در شمال ایران تولیدکنندگان بزرگی مانند روسیه و ترکمنستان قرار دارند و در جنوب نیز قطر گرفته و ما ظرفیت انتقال این منابع عظیم به بازارهای مصرف را هم در اختیار داریم.

وی به برگزاری نمایشگاه بزرگ نفت و گاز ایران اشاره کرد و بومی بودن فناوری‌های انرژی در ایران را فرصت خوبی برای همکاری‌های مشترک با کشورهای منطقه دانست و گفت: تجربه انتقال گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان می‌تواند برای همه کشورهای همسایه تکرار شود.

ما دومین شبکه بزرگ خطوط لوله گاز بعد از گازپروم را در اختیار داریم و پروژه‌های خوبی در حوزه ال‌ان‌جی تعریف کرده‌ایم.

وزیر نفت اظهار کرد: ما حتی گاز کشورهایی را که در پرداخت پول ما تاخیر دارند، قطع نکرده‌ایم و از همه کشورها و شرکت‌های علاقه‌مند برای سرمایه‌گذاری در بالادست و پایین‌دست صنعت نفت، همچنین انتقال و ترانزیت حامل‌های انرژی دعوت می‌کنیم.

افزایش تعاملات منطقه‌ای با سوآپ گاز

در همین حال معاون وزیر نفت در امور گاز نیز با اشاره به سیاست ایران و راهبرد محوری وزارت نفت، در گسترش همکاری با همسایگان تاکید کرد که قراردادهای سوآپ سبب افزایش تعاملات منطقه‌ای می‌شود.

مجید چگینی اظهار کرد: همکاری‌های گسترده با دیگر کشورها به‌منظور ارتقای دیپلماسی انرژی در دستور کار قرار گرفته که قرارداد سه‌جانبه سوآپ گاز برای انتقال گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان نیز در همین راستا اجرایی شده است.

چگینی با تاکید بر اینکه براساس این قرارداد، سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان و سرخس دریافت و از آستارا تحویل جمهوری آذربایجان می‌شود، گفت: یکی از مزایای این قرارداد، پیش‌بینی تعلق حجمی از این سوآپ به ایران است که مهم‌ترین تاثیر آن، کمک به تقویت شبکه گاز شمال و شمال‌شرق کشور برای افزایش پایداری انتقال گاز است.

 معاون وزیر نفت در امور گاز با بیان اینکه افق مصرف گاز در دنیا، تبدیل شدن به سوخت نخست تا سال ۲۰۵۰ میلادی است، گفت: هدف این است که بتوانیم از ظرفیت‌های موجود برای ایجاد ارتباطات گسترده‌تر با کشورهای همسایه استفاده کرده و همکاری‌های خود با آنها را در زمینه‌های گوناگون افزایش دهیم. چگنی با اشاره به وجود ظرفیت‌های بالقوه در این زمینه تاکید کرد: در صورت آمادگی کشورهای همسایه، امکان سوآپ گاز در کشور وجود دارد و این موضوع سبب همبستگی بیشتر در منطقه می‌شود و همکاری‌های منطقه‌ای را نیز افزایش می‌دهد.

وی تصریح کرد: از جمله الزامات قراردادهای سوآپ گاز، تعهد بالا برای اجرایی شدن قرارداد بین تولیدکننده، مصرف‌کننده و کشور ترانزیت‌کننده گاز است که این موضوع افزون بر گسترش همکاری‌های ما در منطقه، این امکان را فراهم می‌کند تا با همه توان، امنیت انرژی در این مسیر را برقرار کنیم.

مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران با بیان اینکه در چنین قراردادهایی، نفس قرارداد مهم‌تر از میزان و حجم گاز سوآپ شده، افزود: قراردادهای سوآپ ابعاد گوناگونی در زمینه‌های مختلف اقتصادی، ژئوپلتیک، امنیتی و فرهنگی دارند که می‌تواند برای همکاری‌های بین‌المللی ما به‌ویژه در حوزه انرژی و تجارت جهانی گاز بسیار حائز اهمیت باشد.

احیای دیپلماسی انرژی

آذرماه سال گذشته در حاشیه نشست سران اکو، ۳ کشور ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان توافق کردند سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان را به جمهوری آذربایجان سوآپ کنند. براساس تفاهمنامه گازی منعقدشده، دو طرف توافق کردند حجم گاز انتقالی سالانه ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از طریق خطوط ایران را دو برابر کنند. براساس توافق، این قرارداد به‌صورت حجمی بوده و ایران به‌عنوان هزینه سوآپ (Swap Fee) بخشی از گاز انتقالی را برمی‌دارد.

عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی با اشاره به مزیت دیپلماتیک توافق سوآپ گاز، گفت: امضای این توافقنامه منجر به ترمیم روابط ایران با ترکمنستان و جمهوری آذربایجان شده و البته این موضوع نشان از نگاه مترقی دولت دارد، چراکه می‌خواهد با همسایگان ارتباط اقتصادی داشته باشد.

سیدموسی موسوی بر ضرورت احیای دیپلماسی انرژی کشور تاکید کرد و گفت: احیای دیپلماسی انرژی در شرایط اقتصادی کنونی کشور ضروری است، زیرا اگر دیپلماسی انرژی کشور فعال شود، راهکارهای بسیاری برای فروش نفت و فرآورده‌های نفتی پیدا می‌شود. وی سوآپ گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک ایران را نمونه‌ای از احیای مراودات اقتصادی کشور در حوزه انرژی با کشورهای همسایه دانست و افزود: دستگاه‌های مرتبط نیز باید این مهم را در دستور کار خود قرار دهند و حتی وزارت امور خارجه باید با دستگاه‌های زیرمجموعه خود مانند سفارتخانه‌ها و بکارگیری رایزن‌های اقتصادی به این مهم اهتمام ورزد. در واقع نمی‌توان از نقش بی‌بدیل آنها در ایجاد دیپلماسی انرژی با دیگر کشورها گذشت.

عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: فعال شدن دیپلماسی انرژی فرصت مغتنمی برای پاسخ دندان‌شکن به تحریم‌هاست و بدون آن نمی‌توان در این مسیر موفق شد.

سوآپ گازی ایران زیربنای توسعه روابط

رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و ترکمنستان درباره تاثیر قرارداد سوآپ گازی ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان گفت: این قرارداد تاثیرات مثبتی دارد، ارتباطات این‌چنینی هر چند کوچک، زیربنای توسعه روابط بزرگ‌تر است. مجید محمدنژاد در گفت‌وگو با ایمنا درباره تاثیر قرارداد سوآپ گازی ایران، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان اظهار کرد: هر قدر قرارداد و مراودات تجاری در این قالب با کشورهای همجوار برقرار شود، تنیدگی دو کشور بیشتر شده و پیچیدگی‌های موجود تجارت از بین رفته و روابط بین دو کشور مستحکم‌تر می‌شود. وی افزود: حتی اگر این قرارداد صد درصد به نفع ایران نباشد اما می‌تواند زیربنای توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دو کشور باشد، این قرارداد تاثیرات مثبتی دارد، ارتباطات این‌چنینی هر چند کوچک، زیربنای توسعه روابط بزرگ‌تر است.

رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و ترکمنستان گفت: ایران در سالیان قبل مبادلاتی در حوزه کالاهای ساختمانی به‌ویژه سیمان با کشور ترکمنستان داشت اما به‌تدریج این کشور توانایی تولید سیمان خود را افزایش داد که منجر به کاهش تقاضای سیمان صادراتی ایران شد. اکنون ایران می‌تواند خدمات فنی‌مهندسی در حوزه‌های ساختمان، نفت، گاز و پتروشیمی به ترکمنستان صادر کند.محمدنژاد اضافه کرد: در مقابل می‌توان واردات برخی مواد اولیه که ترکمن‌ها در اختیار دارند را انجام داد تا تراز تجاری دو کشور هم بهبود یابد. وی درباره موانع تجارت ایران و ترکمنستان گفت: تعرفه ترجیحی، اکنون بین دو کشور وجود ندارد و لازم است تعریف شود. در حوزه حمل‌ونقل به‌ویژه حمل ریلی، ایران ضعف‌هایی دارد که باید رفع شود، زیرا بیشتر کالایی که به ترکمنستان و اوراسیا صادر می‌شود با واگن حمل می‌شود و لازم است این سیستم در کشور بهبود یابد.

رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و ترکمنستان گفت: علاوه بر این، ترکمن‌ها اجازه ورود کامیون ایرانی به خاک ترکمنستان را نمی‌دهند که لازم است این مانع نیز رفع شود. در حوزه مبادلات پولی و مالی، تحریم ایران و محدودیت‌های ترکمن‌ها مشکلاتی را ایجاد کرده است.

سخن پایانی

سوآپ (Swap) در تجارت گاز طبیعی، به‌عنوان یکی از روش‌های صادرات، ترانزیت و انتقال این منبع انرژی شناخته می‌شود که در آن، مقدار مشخصی گاز از یک مبدأ وارد کشور شده و سپس به ازای همان مقدار، گاز طبیعی در مقصد به خریدار یا گیرنده تحویل داده می‌شود. کشوری که گاز را سوآپ می‌کند، از این طریق هزینه‌ای را به‌عنوان حق سوآپ می‌گیرد. این در حالی است که ایران به‌دلیل مشکلات تحریم نمی‌تواند مبلغی از ترکمنستان بابت سوآپی که انجام می‌دهد، دریافت کند و به همین دلیل هم ترجیح داده به‌جای این مبلغ گاز دریافت کند؛ یعنی بخشی از گازی که از کشور ما سوآپ می‌شود را ایران به‌عنوان حق سوآپ برمی‌دارد. با این همه، قرارداد سوآپ گاز، به افزایش پایداری شبکه گاز در شمال‌شرق ایران منجر و مسیر ایران را برای تبدیل شدن به قطب انرژی منطقه هموارتر می‌کند.