اگر بخواهیم به‌صورت کلان به حوزه صنایع فرهنگی که صنایع‌دستی هم زیرمجموعه آن است، نگاه کنیم، بهتر است فناوری‌های نرم را به‌عنوان یک حوزه مدیریتی و راهبردی در نظر بگیریم. صمت به مناسبت روز جهانی صنایع‌دستی در گزارشی به بررسی نقش دانش‌بنیان‌ها در این عرصه پرداخته است.

نقش اقتصادی صنایع‌دستی

یکی از مولفه‌های مهم در پررنگ کردن نقش اقتصادی صنایع‌دستی، ارائه خلاقیت و نوآوری است. رویکردی که می‌توان از آن به‌عنوان اقتصاد فرهنگ یاد کرد. باتوجه به اینکه چند سالی می‌شود، فرهنگ و صنایع‌دستی در ادبیات تجارت و اقتصاد کشور جا باز کرده است؛ از سال ۱۳۹۷ پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی در راستای توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان در این عرصه با حمایت جهاد دانشگاهی تشکیل شد. اساس شکل‌گیری این مجموعه حمایت از اشتغال‌آفرینان و نوآوران حوزه فرهنگ، هنر و صنایع‌دستی است در واقع راهی که عرصه‌هایی چون فنی و مهندسی برای تبدیل علم به ثروت رفته‌اند، در رسالت این مجموعه این‌گونه تعریف شده است و برهمین مبنا با برگزاری جشنواره‌ها و مسابقات گوناگون به رصد و جذب ایده‌های نو در این عرصه می‌پردازند. صمت در این گزارش به بررسی نقش ایده‌های نو در توسعه اقتصاد فرهنگ و تبدیل فرهنگ و هنر به علم پرداخته است.

اهمیت صنایع‌فرهنگی در کشورهای توسعه‌یافته

مدیر برنامه‌ریزی و توسعه پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع‌فرهنگی در گفت‌وگو با صمت گفت: اهمیت صنایع‌فرهنگی در کشورهای توسعه‌یافته به‌قدری زیاد است که با کمی دقت در روند فعالیت‌شان متوجه می‌شویم سابقه طولانی در توسعه صنایع خلاق فرهنگی داشتند و تجربه بیشتری نسبت به فعالان در ایران کسب کرده‌اند. برهمین اساس می‌توان فهمید که ترویج فرهنگ و میراث کشورشان در جهان برای آنها هم اولویت دارد و همواره در تلاش بودند که آن را به جهان معرفی کنند.

سوده صوفی افزود: این کشورها اقدامات پایه و اساسی زیادی را به‌سرانجام رسانده‌اند تا توانستند در این زمینه موفق عمل کنند. یکی از این اقدامات، همصدایی و همنوایی سازمانی است، در حالی که در کشور ما این انسجام وجود ندارد و جای خالی هم‌هدفی و همصدایی احساس می‌شود.

لزوم مدیریت فناوری‌های نرم

وی گفت: اگر بخواهیم به‌صورت کلان به حوزه صنایع فرهنگی که صنایع‌دستی هم زیرمجموعه آن محسوب می‌شود، نگاه کنیم بهتر است فناوری‌های نرم را به‌عنوان یک حوزه مدیریتی و راهبردی در نظر بگیریم، چرا که اگر اصول مدیریت جدید را بر فناوری‌های نرم اعمال کنیم، معضلات مربوط به بازاریابی و برندینگ تا حد زیادی حل می‌شود. باتوجه به اوضاع اقتصادی حاکم بر جامعه واضح است که تا حد زیادی مردم توان خرید آثار صنایع‌دستی برآمده از دانش‌بنیان‌ها و صاحبان استارت‌آپ‌ها را ندارند. تا چند سال گذشته شاهد استقبال مردم از محصولات برآمده از صنایع‌دستی شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها بودیم، اما باتوجه به وقایع اقتصادی اخیر کشور بازار داخلی برای این محصولات تا حد زیادی شرایط نامناسبی را فراهم کرده است. وی ادامه داد: تنها موردی که می‌تواند در این زمینه اتفاقات خوبی را رقم بزند، صادرات است، بنابراین به‌لحاظ قیمتی می‌توانیم در بازارهای بین‌المللی ارزش‌افزوده خوبی برای این محصولات ایجاد کنیم، اما باتوجه به ظرفیت پایین کارگاه‌های تولیدی، حجم سفارشات ثابت مانده و تا رسیدن به نتیجه مطلوب فاصله داریم. در واقع هنوز به تولیدات انبوه در صنایع‌دستی نرسیده‌ایم و برای اینکه بتوان بازارهای بین‌المللی را به‌دست گرفت، باید با سلایق مخاطب همراستا شد.

دولت زیرساخت فراهم کند

مدیر برنامه‌ریزی و توسعه پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی گفت: همکاری بین‌سازمانی برای رسیدن به این هدف یعنی اعمال قدرت در بازارهای بین‌المللی می‌تواند کارساز باشد. از آنجایی که یکی از مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان، نبود کارگاه‌هایی با تجهیزات بالا است، نهادهای دولتی باید زیرساخت‌های مناسب را فراهم کنند. با همکاری بین‌سازمانی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب می‌توانیم به تولیدات انبوه برسیم. در این شرایط دانش‌بنیان‌ها می‌توانند هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی رشد قابل‌قبولی را رقم بزنند و مسیر ایده تا تجاری‌سازی را راحت‌تر طی کنند. از وظایف پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع‌فرهنگی دریافت اطلاعات از سلایق بازارهای بین‌المللی و خلاقانه‌تر کردن ایده‌ها است. مجموعه این عوامل باعث می‌شود که ارزآوری قابل‌توجهی برای کشور در این حوزه رقم بخورد.

وی گفت: از دلایلی که تاکنون صادرات صنایع‌فرهنگی و صنایع‌دستی به‌شکل وسیعی انجام نمی‌شد، این بود که بیشتر صاحبان این کسب‌وکارها اطمینان دقیقی از روند این صادرات نداشتند و در بیشتر موارد به‌دلیل تحریم‌های موجود، بازگشت پول با مشکل مواجه می‌شد. برهمین مبنا فلسفه شکل‌گیری مجموعه پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع‌فرهنگی ایجاد زیرساخت‌های صادراتی برای این نوع کسب‌وکارها است.

جواهرات ایرانی ارزآور هستند

صوفی درباره جشنواره ملی جواهر و زیورآلات ایرانی که چندی پیش در راستای توسعه صادرات صنایع‌دستی ازسوی مجموعه پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع‌فرهنگی برگزار شد، گفت: یکی از صنایع‌دستی که موردتوجه مجموعه پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم‌افزارهای فرهنگی است، تجاری‌سازی و صادرات زیورآلات و جواهرات ایرانی است که می‌تواند بازار خوبی را در سایر کشورها داشته باشد و از آنجایی که نمادهای ایرانی را می‌توان در قالب‌های کوچک جواهر و زیورآلات به دنیا معرفی کرد، تلاش کردیم با برگزاری جشنواره ملی جواهر و زیورآلات اقدام جدی در راستای صادرات و بازارسازی ایجاد کنیم. با بررسی‌های انجام‌شده فهمیدیم که به‌دلیل ابعاد کوچک در حمل‌ونقل، شرایط آسان‌تری را برای عاملان فراهم می‌کند و می‌تواند رشد قابل‌قبولی نسبت به دیگر صنایع داشته باشد.

طراحی، رکن مهم تجاری‌سازی صنایع‌دستی

وی بااشاره به اهمیت مولفه طراحی در تجاری‌سازی صنایع‌دستی گفت: طراحی، مولفه مهمی در توسعه صنایع‌دستی و تجاری‌سازی آن است. از آنجایی که تاکنون اهمیت زیادی به این حوزه داده نشده، می‌توان گفت امروز بیش از آنچه در گذشته رخ داده است، باید به طراحی و طراحان آثار صنایع‌دستی توجه نشان داد. از آنجایی که هزینه تولید برای شرکت‌ها و استارت‌آپ‌ها زیاد است، بیشتر صاحبان شرکت‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ‌ها قسمت طراحی را از روند تولید حذف می‌کنند و به‌طورمعمول با طراحی‌های کپی‌شده به فعالیت می‌پردازند، در صورتی که اگر طراحی جزو فرآیند زنجیره ارزشی صنایع‌دستی قرار بگیرد، آثار بی‌نظیری تولید می‌شود و بازارسازی با فرآیند آسان‌تری شکل می‌گیرد و به‌راحتی می‌توانیم در صادرات از محصولات دفاع کنیم. در ادامه به معرفی 2 کسب‌وکار خلاق در زمینه صنایع‌دستی که از اصالت ایرانی برخوردارند، پرداخته‌ایم.

ورود تکنیک‌های نوین در تولید محصولات صنایع‌دستی

همواره یکی از مهم‌ترین مظاهر هنری در کشورمان، اشیای سفالی و هنر سفالگری است. علاوه بر مزیت زیبایی‌شناسی این هنر، به‌طورمعمول باستان‌شناسان از راه سفالگری مردمی که در دوره‌های زمانی قدیم می‌زیسته‌اند، با شرایط اجتماعی و اقتصادی یک برهه تاریخی یا یک منطقه آشنا می‌شوند، در واقع آنها با مطالعه سفال‌ها پی به سبک زندگی، روابط اجتماعی و نگرش جامعه می‌برند. در میان روش‌های گوناگون تزئین اشیای سفالی، تکنیک احیای لعاب یکی از تکنیک‌های نوینی است که منجر به جلای بسیار زیاد آثار سفالی می‌شود، در واقع یکی از زیباترین و چشمگیرترین ظروف سفالی، آن دسته آثاری است که با احیای لعاب ساخته شده است.محمد مسعود عزیزپور، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان که در زمینه ساخت سفال با بکارگیری تکنیک نوین احیای لعاب در فلزات نقره و بیسموت فعالیت می‌کند و از شرکت‌های مستقر در پارک علم و فناوری همدان است، در گفت‌وگو با صمت درباره این تکنیک جدید گفت: از آنجایی که سفال و ساخت ظروف و اشیای سفالی یکی از قدیمی‌ترین صنایع‌دستی استان همدان است، برای جلای بیشتر اشیای سفالی در پی ایده‌ای بودیم که یک نوآوری منحصربه‌فردی را به‌همراه داشته باشد؛ در همین راستا با همکاری تیمی در حوزه علم نانو و شیمی اصلی‌ترین توجه و سرمایه‌گذاری خود را بر توسعه تکنیک لعاب احیا گذاشتیم.وی در تشریح لعاب احیا گفت: لعاب احیا یک تکنیک جدید در ساخت سفال لوکس با جلای بسیار بالا است. در این تکنیک، در فرآیند پخت، اکسیژن از مدار و ماهیت اصلی فلز خارج و فلز به ماهیت اصلی خود برگردانده می‌شود. گفتنی است، به‌طورمعمول فلزاتی برای احیا انتخاب می‌شود که پس از خروج اکسیژن، جلا و تلألو قابل‌توجهی داشته باشد. در واقع این مهم است فلزی که در لعاب احیا به‌کار برده می‌شود، پس از پخت، یک فلز درخشان باشد.

از جادو تا علم

عزیزپور گفت: ماهیت اصلی هر فلز درخشان نیست، به‌همین دلیل فلزاتی از جمله نقره، بیسموت و مس انتخاب اصلی برای احیای لعاب است. گفتنی است، احیای مس در ایران قدمت زیادی دارد؛ اما احیای هفت‌رنگ که ترکیبی از فلزات گوناگون است و احیای بیسموت (فلز بسیار ضعیف سه‌ظرفیتی) برای نخستین‌بار با بهره‌گیری از این تکنیک انجام شده است. وی بااشاره به روش زکریای ‌رازی در احیا و جلای فلزات گفت: در بسیاری از متون علمی ـ تاریخی آمده است که زکریای رازی معتقد بود، می‌تواند با علم کیمیا که مبنای علم شیمی است، مس را به طلا تبدیل کند؛ اما گفتنی است، زکریای رازی هم می‌دانست که تبدیل مس به طلا بیشتر شبیه جادوگری است تا علم؛ در واقع مقصود اصلی این دانشمند این بود که با اجرای ترفندی می‌تواند مس را به‌جلای طلا برساند، به‌گونه‌ای که مانند طلا بدرخشد. ما هم برمبنای این روش، اکسیژن را  از آهن جدا می‌کنیم که باعث جلای بسیار زیاد آن می‌شود.به‌گفته عزیزپور، برخی از فلزات که در واکنش با هوا و رطوبت اکسید می‌شوند، برای جلوگیری از کدر شدن، لایه‌ای محافظ روی آنها کشیده می‌شود تا جلای فلز محافظت شود.

خط‌کش جادویی خیاطی

همواره یکی از صنایعی که آورده اقتصادی زیادی را برای بسیاری از کشورها داشته است، صنعت مد و لباس بوده است. این صنعت توانسته بسیاری از کشورها از جمله ترکیه را از رکود اقتصادی نجات دهد و این کشور به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید لباس و پارچه در جهان شناخته شود. بی‌شک توجه به رشد و گسترش این صنعت در کشور علاوه بر اینکه می‌تواند بازوی اقتصادی مهمی برای کشور باشد، معرف استانداردی هم برای فرهنگ اقوام گوناگون ایرانی می‌تواند به‌حساب بیاید. در این میان، نوآوری و ایده‌پردازی در این صنعت هم می‌تواند کمک شایانی به توسعه صنایع‌فرهنگی و گسترش آن در میان اهالی این صنعت برای کارکرد بهتر کند. معصومه ملکی، ایده‌پرداز و فعال در صنعت مد و لباس در گفت‌وگو با صمت درباره ایده «خط‌کش زاپاس‌گذاری سریع و آسان» که در جشنواره ایده‌های برتر و صنایع فرهنگی و فناوری‌های نرم که از سوی پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی برگزار شد، در فهرست برگزیدگان جای گرفت، درباره ایده خود گفت: از آنجایی که برای دوخت قسمت‌هایی از لباس باید بخشی از پارچه به‌عنوان زاپاس در نظر گرفته شود و این بخش‌های اضافی از پارچه باید در قسمت‌های مختلف یک لباس با اندازه‌های گوناگون برش داده شود، کاری زمانبر است که نیاز به دقت دارد. ایده‌ای که من در طراحی خط‌کش زاپاس‌گذاری خیاطی به‌کار بردم، با یک آهنربای کوچک به قیچی متصل و با یک پیچ در قسمت چپ و راست، الگو تنظیم می‌شود و می‌توان به‌راحتی به پارچه برش زد.

خیاط‌ها دیگر اشتباه نمی‌کنند

وی گفت: باتوجه به اینکه سال‌های زیادی است که در زمینه خیاطی و دوخت لباس فعالیت می‌کنم و در عرصه آموزش، تجربه‌های فراوانی کسب کرده‌ام، این خط‌کش برای ساخت هر الگویی در پارچه‌ها و لباس‌ها کاربرد دارد؛ در واقع هر الگویی را می‌توان پیاده کرد.

ملکی گفت: در مکانیسمی مشخص می‌توان اندازه‌ها را به‌دقت تنظیم کرد تا خیاط دچار اشتباه نشود. در این خط‌کش اندازه‌ها با دقت بسیار زیادی تنظیم می‌شود و همزمان با برش اصلی با قیچی می‌توان بخش‌های مذکور در پارچه را هم برش زد. در حقیقت با استفاده از این خط‌کش زاپاس‌گذاری، خیاط نیاز به دقت بالا برای برش ندارد، ضمن اینکه برش بی‌نقص درمی‌آید.

به‌گفته ملکی، ایده «خط‌کش زاپاس‌گذاری سریع و آسان» نمونه خارجی ندارد و به‌عنوان یکی از ایده‌های کاربردی برای کارآموزان به‌حساب می‌آید.

سخن پایانی

بانظر به موارد یادشده توجه به صادرات و ایجاد بازار در فضای بین‌الملل یکی از رویکردهای مهم توسعه صنایع‌دستی و تجاری‌سازی آن است و برای رسیدن به این هدف، همصدایی نهادهای دولتی با یکدیگر در راستای ایجاد امکانات و زیرساخت‌ها اهمیت زیادی دارد. افزون بر آن، توجه به مولفه طراحی در صنایع‌دستی می‌تواند حضور این کالاها را در بازارهای بین‌المللی پررنگ‌تر جلوه دهد.