آسیایی‌ها سردمدار کتابخوانی
اقتصاد صنعت نشر در دستان اروپا است
تعیین مفهوم «سرانه مطالعه» و اندازه‌گیری آن، چالشی فرهنگی است که از ده‌های گذشته کشورهای مختلف را درگیر خود کرده است. مجامع جهانی معتقدند سرانه مطالعه در کشورها به رشد فرهنگی آنها و به‌طورگسترده‌تر به توسعه انسانی در هر کشور مربوط می‌شود، به این معنا که هرچه سرانه مطالعه بالاتر باشد، آن کشور از رشد فرهنگی بالاتری برخوردار است. با تغییر و تحولات بدون کنترل تکنولوژی، خوراک مطالعه افراد تغییر کرده و امروز تنها مطالعه روزنامه و کتاب فیزیکی مصداق مطالعه افراد نمی‌شود،بلکه مطالعه کتاب‌های الکترونیکی، جست‌وجو در اینترنت، گوش کردن پادکست و حتی دیدن برنامه‌های مستند تلویزیونی از جمله شاخص‌های بین‌المللی اندازه‌گیری میزان مطالعه افراد در سراسر جهان محسوب می‌شود. سرانه مطالعه در ایران بیش از کشورهای دیگر با بحث‌های جدی همراه بوده و نبود متر و معیار مشخص و رسمی برای اندازه‌گیری این مسئله، سبب شده تا ارقام متفاوتی به‌عنوان سرانه مطالعه افراد در ایران معرفی شود. در ایران آمارهای متعددی برای سرانه مطالعه روزانه گفته می‌شود؛ اعداد اعلام‌شده از ۲ دقیقه تا ۷۶ دقیقه متغیر است، اما عدد ۱۲ تا ۱۸ دقیقه در روز دارای بیشترین فراوانی در میان آمارهای مطرح‌شده است، حتی اگر در خوشبینانه‌ترین حالت، عدد ۱۸ دقیقه مطالعه در روز را به‌عنوان آمار رسمی سرانه مطالعه در ایران قبول کنیم، باز هم ایران نسبت به سایر کشورهای جهان عقب‌تر است. صمت در گزارش زیر، رویکرد کشورهایی را که سرانه مطالعه بالا دارند، بررسی و به راهکارهای آنها درباره ارتقای فرهنگ کتابخوانی توجه کرده است.
تعریف اصلی «سرانه مطالعه» چیست؟
عام‌ترین تعریف از سرانه مطالعه، میانگین مدت‌زمان‌های مطالعه یک نفر در شبانه‌روز است. در جهان به‌ویژه پس از تحولات جدی تکنولوژی و پیدایش محصولات جدید در حوزه فرهنگی، شاخص‌های یکسان و مشخص برای اندازه‌گیری سرانه مطالعه افراد در کشورهای مختلف تدوین شد. سرانه مطالعه در دنیا با یک فرمول انجام می‌شود و هر کشوری آمار و شاخص جداگانه برای خودش ندارد، همین باعث می‌شود این سرانه مطالعه قابل استناد باشد، چون طبق یک شاخص استاندارد انجام می‌گیرد. برای بررسی بین‌المللی میزان مطالعه جهانی، شاخص‌هایی کلی وجود دارد؛ این مولفه‌ها در بطن خود مواردی ویژه را گنجانده و به‌صورت‌های هفتگی، ماهانه و سالانه میانگین میزان مطالعه افراد را اندازه‌گیری می‌کنند. به‌عنوان مثال، مطالعه مجلات، کتاب‌های الکترونیکی و چاپی در گروه‌های سنی با جنسیت و تحصیلات متفاوت، هر یک به تفکیک بررسی می‌شوند. به‌طورکلی تعیین «سرانه مطالعه» از 4 شاخص مطالعات غیردرسی، مطالعه در فضای مجازی، رسانه و نشریات و کتاب‌های دینی محاسبه می‌شود. همچنین، مطالعه انواع منابع چاپی، بازدید از وبگاه اطلاعاتی و خبری، کتابخوانی گروهی، رجوع به منابع مرجع، خواندن کتاب‌های الکترونیکی، فایل‌های اینترنتی و تلفن‌همراه، شنیدن و تماشای برنامه‌های مستند به‌عنوان مولفه‌های محاسبه سرانه مطالعه معرفی شده است، بنابراین مدت زمان مطالعه یک فرد در شبانه‌روز، عام‌ترین تعریف از سرانه مطالعه میانگین است؛ این مطالعه هم به‌معنای خواندن هر آنچه خواندنی باشد، در راستای کسب اطلاعات است.
هندی‌ها در صدر کتابخوانان جهان
یونسکو یکی از معتبرترین نهادهای فرهنگی بین‌المللی است که سالانه میزان سرانه مطالعه کشورها را براساس شاخص‌های تعریف‌شده اندازه‌گیری می‌کند. در آخرین آمارگیری‌های انجام‌شده در سال ۲۰۲۰ کشورهایی از جمله هندوستان، تایلند، چین، فیلیپین، مصر، چک، سوئد، فرانسه، مجارستان و عربستان‌سعودی به‌واسطه بالا بودن میزان ساعات مطالعه مردمش، در لیست کتابخوان‌ترین کشورها قرار گرفتند. به‌گزارش یونسکو، در میان ۳۰ کشور بررسی‌شده، شاخص امتیاز فرهنگ جهانی NOP، هند را به‌عنوان کشوری که مردمانش بیش از سایر کشورها به مطالعه علاقه دارند، معرفی می‌کند. براساس این بررسی انجام‌شده، سرانه مطالعه هند، ۱۰ ساعت و ۴۰ دقیقه به‌صورت هفتگی است. این رقم به‌معنای آن است که هر هندی به‌طور متوسط، در حدود یک ساعت و نیم در روز مطالعه می‌کند. این زمان تنها محدود به خواندن کتاب‌های چاپی نمی‌شود و همچنین ممکن است صرف وقت برای خواندن آنلاین یا کتاب‌های الکترونیکی شود. نکته قابل‌توجه در این لیست، اسامی کشورهای آسیایی است که همه در صدر قرار گرفته‌اند. کشور تایلند، دومین کشور با بالاترین میزان مطالعه است. در این کشور، مردم به‌طورمیانگین، ۹ ساعت و ۲۴ دقیقه در هفته برای مطالعه زمان می‌گذارند که از این زمان تنها ۲۸ دقیقه صرف خواندن کتاب‌های چاپی می‌شود. کشور چین با ۸ ساعت مطالعه در هفته در سومین جایگاه بالاترین سرانه مطالعه کشورها قرار گرفته است. بررسی‌های مختلف نشان می‌دهد بیشتر دانشجویان در این کشور مطالعه آزاد را نوعی سرگرمی می‌دانند. نه‌تنها هند، بلکه اگر به رویکرد سایر کشورهایی که سرانه مطالعه بالا دارند، نگاه کنیم، خواهیم دید در این کشورها همچنان ارزش کتاب فیزیکی بیش از سایر محصولات فرهنگی است. توجه به حفظ و توسعه کتابخانه‌ها از مهم‌ترین اولویت‌های دولت‌ها بوده و به فعالیت‌های فرهنگی به‌چشم منبع درآمد نگاه نکرده‌اند.
چرا هند؟
زمانی که سخن از فرهنگ‌سازی و تلاش برای ارتقای عادت مطالعه می‌شود، در اذهان بسیاری از افراد شاید عملکرد کشورهای اروپایی در این زمینه بهتر باشد، اما آمار جهانی نشان می‌دهد کشورهای آسیایی در این زمینه یک سر و گردن از کشورهای اروپایی بالاتر هستند. با ریشه‌یابی این مسئله درمی‌یابیم که یکی از علت‌های کتابخوان بودن مردم کشورهایی مانند هند، جایگاه کتاب فیزیکی در رشد و تربیت کودکان از سنین پایین است. به‌گزارش بلومبرگ، یکی از عاداتی که باعث شده مردم کشور هند، علاقه بیشتری به مطالعه داشته باشند، کمرنگ‌تر بودن نقش بازی‌های رایانه‌ای در سنین پایین کودکی افراد است. محدود بودن فضا برای وقت گذراندن و وجود کتابخانه‌های متعدد غنی از کتاب‌های تاریخی، فرهنگی و حتی سیاسی در این کشور، کودکان کشور هند را را از سنین کم به‌سمت استفاده از کتاب‌های فیزیکی سوق داده است. به این معنا که نبود امکانات کافی و توسعه دیجیتالی، دلیل اصلی کتابخوان بودن مردم هند است. پایه‌های کتابخوانی در هند، زمانی شکل گرفت که سیستم تحصیلی و فرهنگ خانوادگی مردم این کشور باوجود تمام محدودیت‌های اقتصادی و حتی مذهبی، به‌سمت افزایش آگاهی و تربیت کودکان با کتاب‌های غنی و مهم پیش رفت. این پایه از سده‌های دور به یادگار برای مردم هند به‌جا مانده و هندی‌ها در تلاش هستند تا این فرهنگ را برای نسل‌های آتی خود حفظ کنند. در این راستا، دولت نیز تلاش‌های فراوان کرد تا کتابخانه‌های این کشور را توسعه داده و از تمامی جنبه‌ها آن را غنی کند، اما طی سال‌های اخیر، ورود تکنولوژی توانسته تا حدی بر فرهنگ کتابخوانی این کشور تاثیرات منفی به‌جا بگذارد. مردم هند معتقدند امروزه بیشتر کودکان کتاب نمی‌خوانند، اما هنوز اندکی پرتو امید وجود دارد.
اقتدار بریتانیا در صنعت نشر
شاید به‌نظر برسد کشوری که بیشترین میزان کتابخوان‌های جهان را دارد، در صنعت کتاب (چاپی و الکترونیکی) قوی‌تر است، اما باتوجه به داده‌ها، بریتانیا نه‌تنها بیشترین کتاب‌ها را منتشر می‌کند، بلکه در رتبه سوم جهان پس از چین و ایالات‌متحده در تعداد کل کتاب‌های منتشرشده قرار دارد. به‌گزارش گاردین، ناشران بریتانیا تنها در سال ۲۰۱۳، ۱۸۴ هزار عنوان جدید و اصلاح‌شده منتشر کردند. این معادل ۲هزار و ۸۷۵ عنوان کتاب به‌ازای هر میلیون نفر است. این رقم در حالی است که ایالات‌متحده تنها ۹۵۹ عنوان در هر میلیون نفر منتشر کرده است. از سال ۲۰۱۳ تاکنون، روند نشر در بریتانیا نه‌تنها کاهش نیافت، بلکه همزمان صنعت چاپ (کتاب فیزیکی) و کتاب‌های صوتی و پادکست‌های تولیدشده نیز به‌طرز چشمگیری افزایش یافتند، تا حدی که پیدا کردن ارقام دقیق مجموع محصولات فرهنگی تولیدشده در این زمینه‌ها کاری دشوار به‌نظر می‌رسد. آیا قوی بودن صنعت نشر در بریتانیا به‌دلیل کتابخوان بودن مردم این منطقه است؟ پاسخ به‌وضوح خیر است. در توضیح این آمار و ارقام می‌توان به اتفاقات و بخش‌های مختلفی از اقتصاد صنعت نشر برای بریتانیا اشاره کرد. در گام نخست، نشر یک صنعت صادراتی پردرآمد برای بریتانیا است؛ بریتانیا بزرگ‌ترین صادرکننده کتاب در جهان با درآمد صادراتی بالغ بر ۱.۵ میلیارد یورو شناخته می‌شود. در رتبه دوم این صنعت، امریکا با درآمد صادراتی حدود یک میلیارد یورو قرار دارد. به‌عبارتی، صنعت کتاب در بریتانیا، یک تجارت بین‌المللی است و ناشران کمتر در حال حاضر دغدغه فرهنگ‌سازی داخلی را دارند.
مردم چه می‌خوانند؟
در میان اخبار
ژانرهای کتاب با گذشت زمان به‌سمت مد رفته و به‌عنوان بازتابی بر ارزش‌ها و سنت‌های جامعه فعلی تغییر می‌کنند. پرفروش‌ترین ژانر کتاب، از دیرباز تاکنون، عاشقانه بوده که آن را به سودآورترین ژانر داستانی در سراسر جهان تبدیل کرده است.
کتاب‌های معروف و محبوبی که در این ژانر تالیف می‌شوند، بیشتر خوراکی جدی برای محصولات فرهنگی تصویری (فیلم و سریال) هستند و در نهایت می‌توانند درآمدهای جدی را متوجه ناشر و نویسنده آن کنند. به‌گزارش گاردین، بعضی از افراد معتقدند فیلم و سریال‌هایی را که براساس کتاب‌های معروف ساخته می‌شوند، می‌توان در جایگاه محصولات وابسته به نشر دانست و آنها را به‌عنوان سرانه مطالعه معرفی می‌کنند، اما برخی دیگر معتقدند این کار به‌معنای دور زدن مفاهیم اصلی مطالعه است. کتاب‌های مذهبی و الهام‌بخش، محبوب‌ترین عناوین غیرداستانی در جهان هستند و به‌طورکلی تحولات جهانی باعث ایجاد طیف‌های جدیدی از طرفداران ژانرهای مختلف می‌شوند.
تاثیر ویروس کرونا بر صنعت نشر
با شیوع گسترده ویروس کرونا، صنعت کتاب در مقیاس جهانی تحت‌تاثیر قرار گرفت. تنها کوچ کتابفروشی‌ها به‌سمت فروش آنلاین تغییر بزرگ نبوده و صنعت نشر ضربه بزرگی را متحمل شد؛ تاریخ انتشار کتاب‌ها تغییر جدی کرد، زنجیره تامین متوقف شد و تمامی این اتفاقات در حالی بود که مردم برای فرار از واقعیت و کمی سرگرمی در این زمان، بیشتر به کتاب روی آوردند. باوجود تمام تلخی‌ها و سختی‌هایی که صنعت نشر آن را متحمل شد، خبر خوب آن بود که مردم بیشتر به‌سمت کتاب و مطالعه متمایل شدند. همه‌گیری جهانی و قرنطینه‌های متعاقب آن و فاصله‌گذاری اجتماعی باعث شد تا ۳۵ درصد از مردم جهان بیشتر مطالعه کنند.
کاهش فروش کتاب فیزیکی و تمایل به خرید کتاب‌های الکترونیکی بیشتر شد. به‌عنوان مثال، شرکت Waterstones در بریتانیا اعلام کرد به‌طور هفتگی فروش کتاب‌های الکترونیکی این شرکت افزایش ۴۰۰ درصدی داشته است. ظهور کتاب‌های آموزش خانگی از دیگر اتفاقات صنعت نشر در دوران کرونا بود. نه‌تنها کتاب‌های حوزه آموزش‌های فردی و یادگیری مهارت جدید بلکه خودآموزهای درسی برای دانش‌آموزان و کودکان، از کتاب‌هایی بود که در سراسر دنیا متقاضیان زیادی پیدا کرد. در دوران کرونا بالغ بر ۱.۳ میلیارد کودک در سراسر جهان قادر به رفتن مدرسه نبودند و همین مسئله بستر مهمی را برای تجارت کتاب‌های آموزش خانگی فراهم کرد، تا حدی که فروش کتاب‌های آموزشی در بریتانیا ۲۳۴ درصد افزایش یافت.
راهکارهای فرهنگ‌سازی برای کتابخوانی
در پایان اگر بخواهیم به‌عنوان جمع‌بندی نهایی مطالب عنوان‌شده، به نقشه راه مناسبی برای ارتقای فرهنگ کتابخوانی دست یابیم، می‌توانیم به موارد متعدد و مهمی در این راستا اشاره کنیم. مهم‌ترین عاملی که باعث افزایش سرانه مطالعه و کتابخوانی در کشورها می‌شود، فرهنگ‌سازی مطالعه در دوران کودکی است.
محصور کردن کودک تنها با کتاب‌های درسی یا کتاب‌های نامناسب و سطح پایین (چاپی یا الکترونیکی) و توجه بیش از حد به تفریحات دنیای دیجیتال، یکی از مهم‌ترین مسائلی است که به کودکان آسیب می‌زند. با آشنا شدن کودک با فضای فرهنگی، استفاده از محصولات این عرصه نیز برای افراد نهادینه خواهد شد. در این میان، نباید به اهمیت کتابخوان بودن والدین کودکان بی‌توجه بود. تاثیری که والدین به‌طورمستقیم بر فرزندان خود می‌گذارند، از آموزش‌های مدرسه تاثیرگذارتر است.
اشتراک‌گذاری کتاب و عضویت در کلوپ‌های کتابخوانی از دیگر راهکارهای مهم افزایش سرانه مطالعه است. فراتر از محیط مدرسه و خانواده، جامعه می‌تواند در پرورش فرهنگ مطالعه نقش جدی داشته باشد.
سخن پایانی
کارشناسان معتقدند کمبود کتابخانه در تمام مناطق شهری از جمله روستاها، نبود آموزش مناسب برای کودکان و نوجوانان برای استفاده صحیح از زمان و اوقات فراغت، نبود کتاب‌های مناسب سطوح مختلف سنی، فکری و حتی عقیدتی می‌تواند از دلایل پایین بودن سطح مطالعه در ایران باشد. در دهه‌های گذشته، بنیادی به‌نام کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در ایران بنا نهاده شد که وظیفه اصلی آن، توسعه فرهنگ کتابخوانی و پرورش اصولی کودکان و نوجوانان بود. چندی پیش، دولت خبر داد که به‌دلیل سودآور نبودن این بنیاد، قصد دارد تا کتابخانه‌های کانون پرورش فکری را در سراسر کشور تعطیل کند. سوال اساسی اینجا است که دولت چه انتظاری از یک بنیاد مهم فرهنگی در کشور دارد. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، مدت‌های زیادی است که نتوانسته در پرورش و بهبود وضعیت تربیتی کودکان و نوجوانان قدم مثبتی بردارد. آیا وظیفه دولت در شرایط کنونی، اقدامی غیر از اصلاح روند فعلی است؟ ارتقای فرهنگ و تربیت صحیح کودکان، چه سودی مهم‌تر از ساخت جامعه‌ای بهتر برای آینده کشور دارد؟ متاسفانه گاهی نگاه کوتاه‌مدت دولت‌ها به تمامی امور اقتصادی، به مسائل فرهنگی نیز سرایت کرده و نمی‌توان به آینده شرایط فرهنگی و افزایش سرانه مطالعه در کشور امیدوار بود.
