مرمت، فرآیندی است که طی آن، بناهای تخریب‌شده، تعمیر یا بازسازی می‌شوند. به‌طور معمول، این بازسازی‌ها در راستای بهبود بناهای آسیب‌دیده انجام می‌شوند. مهم‌ترین و ارزشمندترین نوع مرمت و نوسازی را می‌توان مرمت آثار تاریخی و باستانی عنوان کرد. بسیاری از بناهای تاریخی در ایران پیش از رسیدن به ثبت جهانی، فروریخته و از بین رفتند. از میان هزاران بنا و آثار تاریخی در کشور که نماینده فرهنگ و هویت ایران و ایرانی هستند، تنها تعداد محدودی از آنها در مجامع داخلی و خارجی شناخته شده‌اند. بی‌تفاوتی به آثار باستانی در ایران تا حدی پیش رفته که دولت برای مرمت معروف‌ترین آثار باستانی نیز از افراد غیرمتخصص و پیمانکارانی که تنها در جریان مناقصه‌ها برنده می‌شوند، استفاده می‌کند. ضعف جدی در حفاظت از بناهای تاریخی و ملی ایران وجود داشته و عملکرد مدیریت‌ها در این زمینه را می‌توان ناکارآمد توصیف کرد که اگر نگاهی به فهرست بناهای از دست رفته بیندازیم، خواهیم دید تعداد محدودی ساختمان از تاریخ فرهنگی کشور باقی مانده است. بی‌توجهی به حفاظت مناسب از بناهای تاریخی، مرمت آثار باستانی با شیوه‌های غلط توسط افراد غیرمتخصص، کم‌کاری در شناساندن آنها به جوامع خارجی و حتی مردم ایران و سایر مسائل این‌چنینی، تاریخ فرهنگی و یادگار گذشتگان را در معرض نابودی کامل قرار داده است. این اتفاق برای کشوری که زمانی سردمدار هنر معماری در جهان بود، یک فاجعه قلمداد می‌شود. صمت در این گزارش با ابراهیم آذری، عضو انجمن حفاظت از میراث فرهنگی طبیعی و آثار تاریخی ایرانیان اصفهان درباره وضعیت فعلی حفاظت از بناهای تاریخی ایران به گفت‌وگو پرداخته است.

کمک صنعت مرمت به حفظ تاریخ

مرمت بنا یا بازسازی بنا یا مرمت و بازسازی بناهای تاریخی، شاخه‌ای از هنر معماری است که برپایه شناخت و مطالعه بناها و بافت‌های تاریخی و آثار باستانی، به احیا کردن فضاهای تاریخی به‌لحاظ کالبدی، ساختاری و عملکردی می‌انجامد. این هنر که شاخه‌ای آمیخته از دانش، تکنولوژی، مهندسی و هنر معماری است، شامل شکل‌ها و سطوح گوناگونی از پژوهش و تحقیق در باب هنر و معماری تاریخی است و در مقیاس‌های گوناگونی می‌توان آن را تعریف و معنا کرد. این رشته مهم تخصصی، در کشورهایی که دارای تاریخ و فرهنگ غنی هستند، از اهمیت بیشتری برخوردار است و از این افراد به‌عنوان سرمایه‌های ارزشمند انسانی یاد می‌شود. مرمت به‌شکلی که امروزه وجود دارد، از سال ۱۱۷۸ شمسی در اروپا آغاز شد، اما تاریخچه هنر مرمت با معماری همیشه همراه و همزمان بوده و درست از زمانی که یک بنا شکل می‌گرفت، بحث مرمت بناهای دیگر نیز پیش می‌آمد. بنابراین، بحث مرمت همیشه در ایران و ممالک و ملل دیگر وجود داشته و دارد. از جمله نمونه‌های مرمت در ایران می‌توان به تغییر کاربری چهارطاقی، آتشکده و کلیسا به مسجد و بررسی و تعمیر سالانه آنها اشاره کرد.

به‌عنوان سوال نخست، به‌نظر شما حفاظت از آثار باستانی و میراث فرهنگی، چه اهمیت و ضرورتی دارد؟

آثار باستانی تنها راوی تاریخ یک کشور نیستند؛ هویت ملی مردمان گذشته یک کشور، سرگذشت آنها و مسیری را که یک جامعه طی کرده تا به امروز برسد، نشان می‌دهد. هرچند این موارد عنوان‌شده، بعد تاریخی آثار باستانی بوده و نباید از بار سنگین فرهنگی آنها غافل شد، همان‌طور که از نام میراث فرهنگی پیدا است، یادگار گذشتگان به نسل امروز رسیده و در تمامی کشورهای جهان دولت‌ها با همکاری مردم همواره در تلاش هستند تا از بناهای تاریخی و میراث فرهنگی و ملی خود به‌نحو احسن مراقبت کنند، چرا که این میراث، شناسنامه یک ملت‌ هستند. آثار باستانی و میراث فرهنگی تنها ارزش معنوی ندارد و از نظر مالی نیز می‌تواند برای مردم و دولت دستاوردهای جدی داشته باشد. توسعه گردشگری داخلی و خارجی یکی از پیامدهای مثبت حفاظت از میراث فرهنگی است. بسیاری از کشورهای جهان، بخش عظیمی از درآمدهای خود را برپایه صنعت گردشگری برنامه‌ریزی کرده و میزبان سالانه میلیون‌ها گردشگر هستند. از جمله این کشورها می‌توان به کشورهای منطقه مانند ترکیه یا حتی کشورهای اروپایی مانند فرانسه و ایتالیا اشاره کرد. ایران در سال‌های اخیر کاهش وابستگی خود به درآمدهای نفتی را به‌عنوان هدف اصلی اقتصادی معرفی کرد و در این زمینه باید به تمامی فرصت‌های داخلی برای درآمدزایی توجه داشت. گردشگری یکی از بسترهایی است که می‌تواند برای ایران فرصت‌های درآمدی جدی ایجاد کند. به‌منظور این کار نیز لازم است تا از تمامی ظرفیت‌های تاریخی و میراث فرهنگی خود حفاظت کنیم. زمانی‌ که تمامی میراث فرهنگی خود را به‌عنوان یک کشور تاریخی با تمدن چند هزارساله از دست دهیم، دیگر مزیتی برای جذب گردشگر داخلی و خارجی نخواهیم داشت، بنابراین از جنبه فرهنگی، تاریخی و هچنین مادی، حفظ و حراست از آثار تاریخی از اهمیت زیادی برخوردار است.

وظیفه اصلی حفاظت از بناهای تاریخی برعهده کیست؟

نمی‌توان به‌‎طوردقیق نهاد یا سازمانی را تنها مسئول حراست و مرمت آثار باستانی و میراث فرهنگی دانست، چرا که این مسئله، یک فرآیند است و در طول آن نهادهای مختلف و حتی مردم نیز دخیل هستند، اما مسئله‌ای که بیشترین آسیب را به بناهای تاریخی و فرهنگی در کشور زده، نقص‌های مدیریتی از سطوح مختلف سازمان‌ها و نهادهای مختلف است. قریب به ۲ دهه است که مدیران در بخش‌های مختلف، چه ادارات کل میراث فرهنگی استان‌ها و چه مسئولان در بدنه وزارتخانه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از صلاحیت مناسب این امر برخوردار نیستند. به‌عبارتی، طی سال‌های گذشته مدیرانی بر سر کار قرار گرفتند که نه تخصص لازم را در این زمینه داشتند و نه دلسوز میراث فرهنگی بودند. نبود مسئولان متخصص و کارآمد سبب شد تا روزبه‌روز شاهد وخامت شرایط میراث فرهنگی و بناهای تاریخی در کشور باشیم. این موضوع صدمه‌های جدی زیادی را به بدنه آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشور زده است. بخشی از وظیفه مردم به‌عنوان وارثان اصلی آثار تاریخی، حفاظت از آنها است؛ مسئولیت اصلی بر دوش مدیرانی است که در منصب‌های مربوط به حفاظت از میراث فرهنگی و آثار باستانی قرار گرفته، اما در انجام ماموریت خود کوتاهی می‌کنند.

در این شرایط، مهم‌ترین پیامد نبود مدیران متخصص برای حفاظت از میراث فرهنگی، چه تاثیری بر آثار باستانی کشور گذاشته است؟

نبود مدیران لایق در سطوح کلان مدیریتی حوزه حفاظت از میراث فرهنگی، ابعاد و پیامدهای مختلفی را به‌همراه دارد. مهم‌ترین تاثیر مخرب، آن است که افراد برای میراث فرهنگی موجود، دلسوزی لازم را نمی‌کنند، چرا که به‌طور تخصصی به این حوزه اشراف ندارند و با نگاهی سطحی و گذرا به آثار باستانی نگاه می‌کنند. متاسفانه این نگاه به میراث فرهنگی کشور در بخش‌های مختلف مدیریتی وجود داشته و روز به روز شرایط بدتر هم شده است. امروز کار به‌جایی رسیده که رئیس اسبق سازمان صداوسیما، بر صندلی وزارت میراث ‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نشسته است؛ 2 حوزه کاملا متفاوت که هر یک تخصص و آگاهی مختص به خود را می‌طلبد. این نوع انتصاب‌ها در بخش‌های مختلف نیز وجود داشته و در نهایت طی سال‌های اخیر شاهد از بین رفتن بسیاری از بناهای تاریخی ملی خود بوده‌ایم. یکی از مهم‌ترین معایب این نوع انتصابات، تصمیم‌گیری‌های کارشناسی‌نشده است. به‌عنوان مثال بناهای تاریخی پس از مدتی، به‌دلیل فرسودگی نیاز به مرمت و بازسازی دارند و این امر باید از سوی کارشناسان و متخصصان خبره امر انجام گیرد، اما در کمال بی‌توجهی، مرمت و بازسازی آثار باستانی بیشتر از طریق مناقصه به شرکت‌های پیمانکار سپرده شده که هیچ‌یک تخصص لازم و کافی را در این زمینه ندارند. در نهایت، بناها ویران‌تر از شرایط فعلی شده و چیزی جز افسوس نه‌تنها برای متخصصان، بلکه برای تمامی مردم کشور به‌عنوان وارثان تاریخ، باقی نگذاشته‌اند. استفاده نکردن از ظرفیت‌های گردشگری آثار تاریخی، ضعف در شناسایی میراث فرهنگی ایران چه در داخل و چه در خارج و سایر ضعف‌های جدی این‌چنینی، حاصل نبود مدیران کارآمد و متخصص در بخش‌های مختلف دولتی است.

در صحبت‌های خود به اهمیت استفاده از متخصصان در امر مرمت آثار تاریخی اشاره کردید. آیا در ایران به تعداد کافی متخصص مرمت آثار باستانی وجود دارد؟

بله. برای مرمت تمامی آثار باستانی و بناهای تاریخی کشور، به تعداد کافی استاد و متخصص مرمت و نوسازی وجود دارد، اما متاسفانه مشکل نبود دانش کافی در بدنه مدیریتی کشور برای استفاده از این افراد است. متخصصان کارآمد و خبره‌ای در زمینه حفاظت و صیانت از آثار باستانی وجود دارند، اما متاسفانه به‌دلیل نبود نگاه صحیح به این موضوع از سوی مدیران و مسئولان، میراث فرهنگی کشور در شرایط نامناسبی قرار دارد. همان‌طور که گفته شد، مرمت و نوسازی آثار باستانی به پیمانکاران غیرمتخصص داده شده و در طول سال‌های اخیر به‌کرات شاهد از بین رفتن آثار تاریخی به‌دلیل این نوع رفتارهای غیرتخصصی بوده‌ایم، حتی بارها دیده شده استادکاران متخصص به‌صورت داوطلبانه طرح‌هایی را برای مرمت آثار باستانی ارائه کرده‌اند، اما نهادها و سازمان‌های دولتی مختلف، همکاری لازم را با آنها نداشته‌اند. اختصاص ندادن بودجه مناسب برای حفاظت از آثار باستانی، نداشتن همکاری مناسب برای صدور مجوزهای آغاز به مرمت، ایجاد گره و مانع برای فعالیت مرمت‌کاران تخصصی و سایر موارد این‌چنینی همواره به‌عنوان یکی از پیامدهای جدی نبود مدیران متخصص در سطوح مختلف دولتی محسوب می‌شود. در چنین شرایطی، بدیهی است که مرمت‌کاران متخصص، مجالی برای عرض اندام ندارند و مرمت و نوسازی آثار باستانی به‌دست نابلدان کار می‌افتد، حتی در برخی موارد نیز، وجود معارضان محلی، باعث توقف پروژه‌های مرمت و بازسازی برخی میراث فرهنگی می‌شود که کنترل شرایط تنها باید از سوی نهادهای دولتی انجام گیرد، متاسفانه کمبود آگاهی از وضعیت و شرایط فرهنگی، اجتماعی و تاریخی مدیران، باعث شده تا بسیاری از مهم‌ترین آثار باستانی خود را از دست بدهیم.

سخن پایانی

از بین رفتن میراث فرهنگی یک کشور، به‌‎معنای سوخته شدن تاریخ، تمدن و هویت یک کشور است؛ دولت‌ها طی دهه‌های گذشته به‌راحتی از کنار این مسئله گذر کرده و بهترین معماری‌های جهانی در ایران توسط این بی‌توجهی‌ها از بین رفته‌اند. یکی از مشکلات مهم ایران، نبود مدیران متخصص است، نه‌تنها در عرصه حفاظت از میراث فرهنگی، بلکه در تمامی بخش‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، نبود روح تخصص‌گرایی، معضلاتی جدی را برای مردم به‌همراه داشته است، اما در بخش آثار باستانی، این نوع مدیریت‌ها باعث از بین رفتن تاریخ یک ملت شده و مشخص نیست چه زمانی دست از بکارگیری بی‌تخصص‌ترین مدیران در تخصصی‌ترین جایگاه‌های مملکتی برمی‌داریم.