سارا اصغری - گروه گزارش: کتاب کالایی فرهنگی است که محصول صنعتی به نام چاپ و نشر است. این صنعت مانند هر صنعتی نیازمند برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و زیرساخت‌هایی است تا بتواند به یک اهرم فرهنگی و اقتصادی موثر تبدیل شود.
در حقیقت نشر، بنیادی‌ترین مبنا و اصلی‌ترین فعالیت برای زندگی فرهنگی است. به شکل اصولی پایه فرهنگ کشور بر نشر است. بدون نشر سالم، طبیعی و بارونق هیچ یک از فعالیت‌ها در حوزه اطلاع‌رسانی معنای حقیقی خود را نخواهد داشت. در کشور ما این صنعت با مشکلات عدیده‌ای روبه‌روست که مانع رسیدن آن به جایگاه واقعی خود با توجه به تمدن و سابقه کهنش می‌شود.
کشورهای پیشرفته ۸۰ درصد کتاب جهان را تولید می‌کنند
کشورهای توسعه‌یافته در سال‌های اخیر حدود ۲۰درصد جمعیت جهان را تشکیل داده‌اند اما بیش از۷۰ درصد کتاب‌های جهان را تولید و منتشر کرده‌اند. اروپا فقط ۱۵درصد جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد اما در سال۲۰۰۰م بیشتر از نصف کتاب‌های جهان را تولید کرده است. براساس آمارهای منتشر، در هر دقیقه یک کتاب در دنیا به چاپ می‌رسد که از این میزان ۸۰ درصد به ۳۰ کشور پیشرفته اروپایی و امریکایی و ۲۰ درصد آن به کشورهای در حال‌توسعه اختصاص دارد. البته همچنین سرانه بالای مطالعه در کشورهای توسعه‌یافته نظیر ژاپن با سرانه ۹۰ دقیقه مطالعه در روز یا انگلیس با حدود ۵۵ دقیقه در روز نشان از شاخص بالای توسعه در این کشورهاست. به طور کلی در اروپا صنعت کتاب یک صنعت رشدیافته است.
سرانه فروش کتاب در بین کشورهای عضو اتحادیه اروپا ثابت است، با وجود این، دغدغه اصلی این صنعت، ایجاد راهبردهای جدید تولید و بازاریابی برای افزایش تعداد خوانندگان کتاب است. بر اساس اعلام معاون فرهنگی وزیر ارشاد، سیدعباس صالحی ۶۰ هزار عنوان کتاب سالانه در کشور به چاپ می‌رسد که ۳۰ هزار عنوان از این تعداد چاپ اول است. به گفته وی تهران، قم و مشهد، قطب چاپ و انتشار، به‌شمار می‌روند. سرانه مطالعه نیز با روند نزولی خود در سال‌های گذشته از سوی نهادهای مختلف از ۲ دقیقه تا ۱۸ دقیقه گزارش شده که در هر صورت نشان‌دهنده میزان پایین این سرانه است. کارشناسان این حوزه گرانی کاغذ، فرآیند صدور مجوزها و پروانه‌های نشر، نبود بازاریابی اصولی، کمبود کتابخانه و کتابخوان، مدیریت خردنگر و نظام آموزشی ۳ حلقه‌ای (کتاب، مدرسه و معلم) را جزو موانع مهم توسعه این صنعت در ایران می‌دانند.
نشر کتاب فاقد نگاه بلندمدت
مسئول تولید نشر صمدیه درباره صنعت نشر کتاب در ایران به صمت گفت: هرچند بازاری به نام نشر کتاب در ایران می‌چرخد اما در واقع صنعت نشر به معنای واقعی آن وجود ندارد. آرمان رضاپور در ادامه تصریح کرد: نگاه بلندمدت در حوزه چاپ نشر کتاب وجود ندارد، دولت‌های مختلف با رویکردهای متفاوت گاهی به این بازار رونق می‌دهند و گاهی رونق را از این بازار می‌گیرند. وی یادآور شد: از انتشارات ما تنها یک سربرگ و مهر با چند پرسنل باقی مانده است.رضاپور خاطرنشان کرد: زمانی نشر می‌تواند ادعای صنعتی شدن داشته باشد که تمام زنجیره از تولید تا توزیع و فروش در یک مجموعه صورت گیرد، در حالی‌که بیشتر کار انتشاراتی‌ها برون‌سپاری می‌شود. وی ادامه داد: سیاست باثباتی در حوزه نشر کتاب وجود ندارد و همین موضوع باعث شده که این حوزه صنعتی نشود.
مسئول تولید نشر صمدیه درباره مشکلات امروز حوزه نشر گفت: قانون مالکیت معنوی در زمینه حقوق مولفان و مصنفان در بسیاری از انتشاراتی‌ها نادیده گرفته می‌شود. به‌ویژه در زمینه کتاب‌های ترجمه‌شده این مشکل بسیار دیده می‌شود. یک ترجمه با اندکی دستکاری در انتشارات دیگر هم به چاپ می‌رسد. وی در زمینه تولید محتوایی، عملکرد ناشران را بسیار ضعیف توصیف و عنوان کرد: بسیاری از کتاب‌ها در واقع کتاب‌سازی می‌شوند، یعنی تعدادی کتاب با موضوع‌هایی که چندان بار علمی و محتوایی ندارند در برخی نمایشگاه‌ها و ارگان‌های دولتی با تخفیف‌های بالا به فروش می‌رسند که بهترین عنوان برای این کتاب‌ها عنوان کتاب زرد است.
رضاپور درباره یکی از بزرگترین مشکلات حوزه نشر کتاب تصریح کرد: حوزه توزیع نشر کتاب یکی از مشکلات اساسی است که به‌طور اساسی حوزه مستقلی ندارد به‌ویژه در شهرستان‌ها.
از آنجا که قطب اصلی نشر کتاب در تهران است موضوع توزیع آن در کشور با مشکل روبه‌روست. وی مشکل بعدی را نبود شفافیت در خریدهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای خرید کتابخانه‌های عمومی دانست و گفت: خریدهای وزارت فرهنگ و ارشاد هیچ ضابطه خاصی ندارد و در این زمینه خیلی سلیقگی برخورد می‌شود. رضاپور درباه توان خرید مردم به‌ویژه در چند سال اخیر یادآور شد: مشکلات بعدی بحران‌های اقتصادی سال‌های گذشته بوده که خرید کتاب را از سبد خانوار حذف کرده است. برای مثال یک کتاب ۴۰۰ صفحه‌ای در حاضر در بازار حدود ۲۰هزار تومان به فروش می‌رسد که خانواده‌ها به راحتی از خرید آن صرف‌نظر می‌کنند.وی درباره فروش نرفتن بازار برخی کتاب‌ها یادآور شد: کتابی که در بازار به فروش نمی‌رسد در واقع یا مخاطب ندارد یا درست توزیع نشده یا نهادهای دولتی از آن حمایت نمی‌کنند.
ناشران فرهنگی، ناشرانی ورشکسته
این مسئول تولید نشر کتاب در یک تقسیم‌بندی از فعالیت ناشران در ایران گفت: درحال‌حاضر دو دسته ناشر وجود دارند، ناشرانی که شغل دوم آنها انتشارات است؛ و دسته دوم ناشرانی که تنها شغل آنها انتشارات است، در واقع دسته دوم ناشران ورشکسته به شمار می‌روند که فقط به خاطر علاقه فرهنگی به کار خود ادامه می‌دهند. رضاپور میزان سرانه مطالعه را نیز مهم تلقی و اظهار کرد: میزان مطالعه در ایران بسیار پایین است که در سال‌های اخیر این سرانه به نسبت باز هم پایین‌تر گزارش شده است. وی ادامه داد: گسترش اینترنت و علاقه مردم به خلاصه‌خوانی سرانه مطالعه را به سرانه‌ای پایین‌تر از قبل کاهش داده است. وی ادامه داد: البته اگر فضا کمی آزادتر شود و تضارب آرا وجود داشته باشد می‌توان فضای مطالعه را بالا برد.
مجوز، فرآیندی زمان‌بر
مسئول تولید نشر صمدیه درباره روند طولانی مجوز به انتشارات و به کتاب تصریح کرد: مجوز به انتشارات دارای شرایط خاصی است، برای مثال سن بالای ۲۵ سال، مدرک کارشناسی و ۳ سال فعالیت در مجموعه انتشاراتی. رضاپور ادامه داد: البته موضوع مهم و زمان‌بر در این زمینه استعلام گرفتن افراد متقاضی است و هیچ قانونی و ضابطه‌ای درباره مدت زمان مجوز دادن وجود ندارد، از این رو گاهی مدت زمان استعلام خیلی طولانی می‌شود که گاهی به ۴ تا ۵ سال هم می‌رسد و در این تاخیر زمانی هیچ نهادی جوابگو نیست.وی درباره مجوز دادن به کتاب از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی خاطرنشان کرد: در این زمینه نیز هیچ ضابطه خاصی وجود ندارد و در دولت‌های مختلف این موضوع تغییر می‌کند. در دولت خاتمی یک کتاب یک هفته‌ای مجوز می‌گرفت در دولت احمدی‌نژاد مجوز کتابی ۲ سال طول می‌کشید و در دولت یازدهم اعلام کردند حداکثر یک تا ۲ ماه مجوز می‌دهند.