اکرم امینی - گروه استان‌ها: دست‌کم ۲۰میلیون گردشگر داخلی، هر سال از دومین کلانشهر مذهبی جهان، یعنی مشهد دیدن می‌کنند؛ همچنین حدود یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار گردشگر خارجی هر سال به مشهد می‌آیند که با احتساب هر نفر ۱۵۰۰ دلار، معادل ۲میلیارد و ۲۵۰ میلیون دلار ارز وارد مشهد می‌کنند.
حدود ۲هزار و ۵۰۰ جاذبه گردشگری در استان خراسان‌رضوی وجود دارد، بهره‌مندی بیش از ۱۰درصد موزه‌های کشور، ۳۳ منطقه نمونه گردشگری، ۳هزار بنای تاریخی، ۲۵۶ اماکن متبرکه و زیارتی، ۶هزار مسجد و ۱۳۰۰ تکیه و حسینیه، ظرفیت‌های خاصی را برای گردشگران خراسان رضوی ایجاد کرده است. به استناد آمار اتاق بازرگانی مشهد، تنها در ماه صفر امسال، ۲میلیون و ۷۰۰ هزار زائر به مشهد آمدند. از سوی دیگر علیرضا رشیدیان، استاندار خراسان رضوی مجموع زائران ایرانی و خارجی مشهد در طول یک سال را ۲۵میلیون نفر عنوان می‌کند. به گفته وی، حدود ۸میلیون نفر از این تعداد از طریق فرودگاه به مشهد می‌آیند و ۱/۵میلیون نفر از آنها زائر خارجی هستند. به گفته وی، ۱/۵میلیون از این افراد، گردشگران خارجی هستند. آن طور که او می‌گوید، آمار ۶ ماه امسال با میزان مشابه آن در سال گذشته، نشان از افزایش ۲۷درصدی تعداد زائران خارجی خراسان رضوی دارد.
احمد دیناری، عضو کمیسیون آموزش و کارشناس معاونت گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مشهد و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با صمت، درباره جایگاه گردشگری مذهبی مشهد، به ورود سالانه دست‌کم ۲۰میلیون گردشگر داخلی و یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار گردشگر خارجی به مشهد اشاره می‌کند و معتقد است بیش از ۹۵ درصد آنها، با هدف زیارت وارد مشهد می‌شوند. به اعتقاد وی، اهمیت خراسان رضوی و شهر مقدس مشهد به دلیل همین قابلیت‌هاست؛ او می‌افزاید: در تاریخ ۸۸/۸/۸ لقب پایتخت معنوی ایران به مشهد داده شد، از سوی دیگر در ایران برای شهرهای مشهد، فارس و قم به‌صورت ویژه، معاونت هماهنگی امور زائران در استانداری‌ها ایجاد شده، همچنین برای این شهرها، کارگروه زیارت در سطح کشور تشکیل شده و برخی برنامه‌ریزی‌های این ۳ استان در این کارگروه در حوزه زیارت انجام می‌شود، همچنین هرساله میزان مشخصی اعتبار با عنوان اعتبارات زیارت به این شهرها داده می‌شود؛ این خود گویای ظرفیت‌های بالای مشهد در گردشگری دینی است، یعنی حرف اول را در این حوزه می‌زند.
محمدحسین روشنک، عضو اتاق بازرگانی مشهد معتقد است مشهد به عنوان جاذبه مهم گردشگری مذهبی در کشور باید موردتوجه سرمایه‌گذاران قرار گیرد و موانعی که در این مسیر وجود دارد باید رفع شود. به گفته وی، بحث سرمایه‌گذاری در گردشگری مشهد درحال‌حاضر به آپارتمان‌سازی مسکونی و تجاری اختصاص یافته حال آنکه این حوزه اشباع شده و نیاز است باب ورود سرمایه به عرصه گردشگری و زیرساخت‌ها که کاربری اصلی شهر مشهد است، باز شود.
محمدمهدی برادران، معاون برنامه‌ریزی و توسعه شهری شهردار مشهد نیز معتقد است بسیاری از آمار مربوط به ورود گردشگران خارجی به ایران مبتنی بر دلیل آنها برای زیارت امام رضا(ع) است و مجموع شهرهای ایران نسبت به مشهد این تعداد گردشگر خارجی را ندارند. به باور وی، با وجود توجه گردشگران خارجی به شهر مشهد، ما کمترین زیرساخت‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در سطح استاندارد جهانی را برای زائران هم‌مذهب و هم‌مسلک خود داریم.
دیناری، کارشناس اداره کل میراث فرهنگی مشهد، در ادامه گفت‌وگو با صمت می‌گوید: گردشگری خراسان رضوی و مشهد، در درجه اول در حوزه زیارت مطرح است، درحال‌حاضر بهره‌برداری مناسبی از ظرفیت‌های دینی مشهد در زمینه گردشگری می‌شود، بحث گردشگری بیشتر روی جاذبه‌ها می‌چرخد و اگر جاذبه زیارتی وجود نداشته نباشد، اصلا گردشگری مذهبی معنا ندارد.
او معتقد است مشهد جاذبه‌های زیارتی شاخصی دارد و در کنار آن، از سایر جاذبه‌های گردشگری نیز بی‌بهره نیست؛ زیرساخت‌های لازم مانند هتل‌ها، هتل آپارتمان‌ها و مهمانپذیرها نیز در این رابطه ایجاد شده و با دیگر استان‌ها قابل مقایسه نیست؛ اگر بیش از ۵۰درصد واحدهای اقامتی کشور در شهر مشهد هستند، به دلیل وجود حرم امام رضا(ع) است و اکنون نیز تمامی برنامه‌های گردشگری استان، حول گردشگری زیارتی می‌چرخد.
دیناری، مشهد را مهد هتل‌آپارتمان‌های کشور می‌داند و می‌افزاید: مشهد نخستین شهری است که در آن هتل‌آپارتمان ایجاد شد و با حدود ۳۰۹ هتل‌آپارتمان، بیشترین هتل‌آپارتمان‌ها را در کشور دارد. این مسئله به دلیل جاذبه‌های زیارتی مشهد بوده است؛ همچنین در دهه ۷۰ به خاطر ورود گردشگران عرب به مشهد و استقبال آنها از واحدهای آپارتمانی، این واحدها ایجاد شد.
توسعه گردشگری سلامت در سایه گردشگری دینی
در سومین نشست گردشگری سلامت استان‌های شرق کشور که هفته گذشته در مشهد برگزار شد، پیشنهاد شد خراسان رضوی با مدل‌سازی از مناطق آزاد، به عنوان منطقه نمونه گردشگری یا منطقه آزاد زیارت معرفی شود. به نظر می‌رسد جاذبه دینی مشهد، بستری برای توسعه سایر حوزه‌های گردشگری استان بوده است؛ گردشگری سلامت نیز یکی از حوزه‌های گردشگری است که به گفته دیناری، زیر سایه گردشگری دینی مشهد، قابل توسعه است؛ وی در این‌باره می‌گوید: می‌توانیم بخشی از گردشگران خارجی که با هدف زیارت وارد مشهد می‌شوند را برای ارائه خدمات سلامت و درمان، جذب کنیم. به گفته وی، براساس آمار موردنظر سازمان میراث فرهنگی، هر گردشگر خارجی که وارد کشور می‌شود، حدود ۱۵۰۰ دلار هزینه می‌کند، با توجه به اینکه در سال گذشته، شاهد ورود حدود یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار نفر گردشگر خارجی به خراسان رضوی بودیم، با احتساب رقم ۱۵۰۰ دلار، می‌توان گفت گردشگران مشهد سالانه حدود ۲ میلیارد و ۲۵۰میلیون دلار، ارزآوری دارند. او معتقد است گردشگری سلامت یکی از شاخه‌های بسیار درآمدزا در گردشگری سراسر جهان است و گردشگر سلامت در طول دوران اقامتش، تقریبا ۳ برابر گردشگر معمولی هزینه می‌کند، یعنی بین ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ دلار؛ به گفته وی اگر بتوانیم تنها ۱۰درصد گردشگرانی که برای زیارت وارد مشهد می‌شوند را برای ارائه خدمات درمانی جذب کنیم، درآمدهای کلانی از این راه کسب خواهیم کرد، یعنی درآمد ارزی حدود ۷۵۰میلیون دلاری خواهیم داشت که در توسعه اقتصاد و اشتغال استان، تاثیر بالایی دارد و گردشگری مولد ایجاد خواهد کرد. در همین زمینه، رضا جمشیدی، معاون برنامه‌ریزی و توسعه اشتغال استانداری خراسان رضوی، از راه‌اندازی شهرک سلامتی در مشهد خبر می‌دهد و می‌گوید: در بخش گردشگری سلامت به جهت آنکه بیمارستان‌های مناسبی در مشهد وجود دارد، زائران داخلی و خارجی علاوه بر زیارت، می‌توانند در بحث درمان هم از این امکانات استفاده کنند، هم‌اکنون شهرک سلامت در مشهد در حال احداث است که به این ظرفیت موجود در حوزه سلامت کمک می‌کند. دیناری، کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری مشهد در ادامه گفت‌وگو با از بیش از ۱۸۰۰ مورد تاسیسات گردشگری شامل هتل، آپارتمان، مهمانپذیر، دفاتر خدمات مسافرتی و... در استان خراسان رضوی سخن می‌گوید و می‌افزاید: این میزان، قابل مقایسه با سایر استان‌ها حتی پایتخت نیست، استان تهران تنها از نظر تعداد آژانس‌های مسافرتی بر خراسان رضوی برتری دارد. اشتغال مستقیم و غیرمستقیمی که جاذبه‌های معنوی خراسان رضوی ایجاد می‌کند، موضوع دیگری است که دیناری به آن اشاره می‌کند؛ به گفته وی یک محاسبه سرانگشتی نشان می‌دهد حدود ۳۵هزار نفر به شکل مستقیم در صنعت گردشگری و هتلداری استان خراسان رضوی کار می‌کنند و به شکل غیرمستقیم نیز افزون‌بر ۷۰هزار نفر در این حوزه مشغول به فعالیت هستند که زمینه فعالیت اغلب آنها، مربوط به جاذبه‌های دینی استان است.
عربستانی‌ها در صدر گردشگران خارجی مشهد
آنطور که برادران، معاون برنامه‌ریزی و توسعه شهری شهردار مشهد می‌گوید، بر اساس آمار، ۴۳ درصد از زائران خارجی مشهد از عربستان، ۲۳درصد از عراق، ۱۰درصد از پاکستان، ۹/۵ درصد از بحرین،۴/۷درصد از هند، ۳/۵ درصد از لبنان، ۲/۵درصد از کویت و کمتر از یک درصد از امارات، انگلیس، عمان، کانادا و دیگر کشورها هستند. وی با اشاره به آمار اعلام شده دولت عراق مبنی بر ورود ۲۵میلیون مسافر به عراق از فرودگاه‌های نجف و بغداد در روز اربعین، معتقد است در رقابت با مشهد، عراق با توجه به نبود تمامی زیرساخت‌ها و امکانات لازم برای حضور زائران، از مشهد جلوتر است.
موازی‌کاری نهادها؛ چالش گردشگری دینی مشهد
موازی کاری نهادها در زمینه گردشگری، از موضوعاتی است که به گفته دیناری، برخی مشکلات را در رابطه با توسعه گردشگری دینی خراسان رضوی ایجاد کرده است؛ او در این‌باره می‌گوید: گردشگری یک حوزه بین بخشی است و همه فعالیت‌های این حوزه، مربوط به تعامل و همکاری با دستگاه‌های مختلف است اما اکنون در حوزه اطلاع‌رسانی گردشگری، شهرداری، اداره اوقاف، محیط‌زیست، آستان قدس رضوی و میراث فرهنگی؛ همگی فعالیت می‌کنند که، نوعی موازی کاری و آشفتگی را در اطلاع‌رسانی ایجاد کرده است؛ دیناری معتقد است برای ساماندهی این وضعیت باید شورای سیاستگذاری اطلاع‌رسانی گردشگری در استان ایجاد شود. از سوی دیگر باوجود اینکه قانون ساماندهی زائرسراهای دولتی ابلاغ و در شهرهای زیارتی اجرا شده است، همچنان زائرسراهای دولتی در دستگاه‌های مختلف استان در حال راه‌اندازی هستند؛ دیناری این را می‌گوید و می‌افزاید: علت این مشکل هم کمبود اعتبارات عمرانی است که باید از محل اعتبارات زیارت و گردشگری تامین شود اما باوجود اینکه متولی گردشگری استان، اداره میراث فرهنگی است، اعتباری برای این مسئله به میراث فرهنگی داده نمی‌شود.
مشکل دیگری که این کارشناس میراث فرهنگی خراسان رضوی در زمینه گردشگری استان به آن اشاره می‌کند، اجرا نشدن طرح جامع گردشگری استان به عنوان یک طرح کلان استانی است که به نظر می‌رسد از اوایل دهه ۷۰ آغاز شده اما به دلیل مشکلات تامین اعتبار، نهایی نشده است.
تورهای گردشگری مشهد تقویت شوند
آنطور که دیناری می‌گوید، دفاتر خدماتی و مسافرتی و تورهای استان تمایل زیادی دارند وارد فعالیت‌های مرتبط با ورود گردشگران خارجی شوند اما این مستلزم سیاست‌های تشویقی است زیرا برنامه‌ریزی برای آوردن گردشگران خارجی به شکل تور بسیار سخت است، او می‌گوید: اعطای جوایز صادراتی یکی از راهکارهای کمک به این موسسه‌هاست، اغلب این موسسه‌ها تاکنون نتوانسته‌اند این جوایز را بگیرند، در این زمینه به نظر می‌رسد نیاز به تبلیغات این موسسه‌ها در کشورهای خارجی برای جلب گردشگران است. دیناری، ورود گردشگر خارجی به مشهد را زمینه‌ساز صادرات می‌داند و می‌گوید: تقریبا هیچ یک از گردشگران داخلی و خارجی مشهد، بدون سوغات برنمی‌گردند، به‌ویژه اعراب، تابلو فرش، خشکبار، زعفران، گلیم و... خرید می‌کنند، بنابراین اگر معرفی بهتری از سوغات و جاذبه‌های گردشگری مشهد در خارج از کشور یا حتی در هتل‌ها انجام شود، حتما در فروش و صادرات چمدانی محصولات استان تاثیر مثبت خواهد داشت. جمشیدی، معاون برنامه‌ریزی و توسعه اشتغال استانداری خراسان رضوی نیز با بیان اینکه در افق چشم‌انداز ۱۴۰۴ برای استان خراسان رضوی حضور ۴۰میلیون زائر با اقامت ۵ شب در مشهد پیش‌بینی شده، می‌گوید: درحال‌حاضر مدت ماندگاری زائر ۳/۸ روز در استان است، همچنین ظرفیت حضور ۳میلیون زائر خارجی و وجود زائرسراهایی با قیمت مناسب نیز در این چشم‌انداز دیده شده که لازمه تحقق آن، علاوه بر وجود بارگاه منور رضوی، فراهم کردن فرصت‌های ماندگاری زائران در مشهد است.
معاون برنامه‌ریزی و توسعه اشتغال استانداری خراسان رضوی ادامه داد: این امر مستلزم توجه به بخش‌های مختلفی چون طبیعت‌گردی، گردشگری سلامت و گردشگری روستایی و ورزشی است که می‌توانند جاذبه‌های خاصی را برای افزایش مدت ماندگاری زائران ایجاد کنند.