محبوبه ناطق ـ گروه معدن: ایران سابقه چندانی در بهره‌برداری از معادن زیرزمینی ندارد. ذخایر فراوان معدنی و قوانین زیست‌محیطی نه چندان سختگیر، منجر به این شده که معدنکاران به سراغ ذخایر روزمینی و در سطح باشند.
در دنیا نیز اقبال کشورها به سمت بهره‌برداری از معادن روباز است اما در برخی کشورها که قوانین زیست محیطی سختگیرانه‌تری وجود دارد یا اینکه ذخایر مواد معدنی در عمق بیشتری قرار دارند بنابراین چاره‌ای برای معدنکار به جز برداشت‌های زیرزمینی وجود ندارد. در ایران نیز به‌تازگی، ایمیدرو نخستین مناقصه برداشت زیرزمینی سنگ‌آهن را برگزار کرد و بهره‌بردار معادن گل‌گهر توانست این مزایده را برنده شود.
در این معدن که معدن شماره ۶ گل‌گهر نام دارد قرار است برداشت سنگ‌آهن به صورت زیرزمینی و در عمق بالای ۵۰۰ متر انجام شود. این اتفاق می‌تواند نقطه عطفی در تغییر رویکرد بهره‌برداری از معادن باشد.
افزایش باطله برداری‌های روباز
برداشت مواد معدنی از اعماق زمین در حالی که تاکنون فعالان این بخش از روش‌های روباز و سطحی برای استخراج بهره می‌بردند از آن جهت حائز اهمیت است که آیا ذخایر معادن روباز کشور در شرف اتمام است یا برداشت از اعماق زمین از صرفه بیشتری برخوردار خواهد بود؟ در این رابطه محمود سعدلو مدیر امور معادن گل‌گهر به صمت می‌گوید: ۴ معدن از ۵ معدن روباز گل‌گهر فعال هستند و معدن ششم را نیز در مناقصه‌ای که از سوی ایمیدرو برگزار شد برنده شدیم که باید نوع برداشت و بهره‌برداری آن را ظرف مدت ۵ سال طراحی و اجرا کنیم. وی اضافه می‌کند: تا آن زمان از معادن روباز استفاده می‌شود که استفاده از معادن روباز و معدن زیرزمینی سنگ‌آهن به نقطه تعادلی بین خطوط تولید و میزان سنگی که استخراج می‌شود برسد. ایجاد این تعادل برای پشتوانه معادنی برای خطوط تولید فولاد حیاتی است. وی می‌افزاید: بر اساس طرح‌های توسعه‌ای گل‌گهر که به ترتیب آماده می‌شوند و به بهره‌برداری می‌رسند باید تا سال ۹۸ به تولید ۲۰ میلیون تن کنسانتره برسیم؛ برای این مقدار کنسانتره، به ۳۶ میلیون تن سنگ‌آهن نیاز داریم به همین دلیل باید به سمت توسعه بهره‌برداری‌ها برویم. درحال‌حاضر سالانه ۱۲ میلیون تن سنگ‌آهن از معادن گل‌گهر استخراج می‌شود که از آن ۸/۵میلیون تن کنسانتره به‌دست می‌آید. سعدلو ادامه می‌دهد: در معادن روباز مواد معدنی بعد از باطله برداری استخراج می‌شوند و پله‌پله پایین می‌روند و هر قدر که معدن عمیق‌تر می‌شود میزان باطله برداری بیشتر می‌شود و به همین نسبت هزینه‌های استخراج بالاتر می‌رود تا عمقی که برآورد هزینه برداشت از معادن روباز با برداشت از معادن زیرزمینی به یک تعادل می‌رسد.
مدیر امور معادن گل‌گهر با بیان اینکه باطله‌برداری معادن روباز گاه آنقدر زیاد می‌شود که صرفه به برداشت زیرزمینی است اضافه می‌کند: درست است که در ایران تاکنون این روش مورد استفاده قرار نگرفته و تجربه‌ای در این زمینه نداریم اما در تمام دنیا روش شناخته شده‌ای محسوب می‌شود و کشورهایی مانند سوئد، کانادا و استرالیا بخشی از معادن سنگ‌آهن را با این روش استخراج می‌کنند. سعدلو در پاسخ به این سوال که آیا با کاهش قیمت سنگ‌آهن برداشت زیرزمینی اقتصادی خواهد بود تصریح می‌کند: پیش‌بینی کارشناسان، افزایش قیمت جهانی سنگ‌آهن در دراز مدت است و از طرف دیگر ۵ سال طول می‌کشد این معدن به بهره‌برداری برسد و تا آن زمان با توجه به اینکه باطله‌برداری معادن روباز افزایش خواهد یافت هزینه بهره‌برداری از معادن منطقی می‌شود. وی ادامه می‌دهد: قیمت تمام شده سنگ‌آهن با روش برداشت زیرزمینی برای خام فروشان به صرفه نیست در حالی که ما خط تولید سنگ‌آهن را تولید فولاد داریم و برای ما صرفه اقتصادی دارد. وی اضافه می‌کند: گاه باطله‌برداری‌ها ۴ به یک و گاه ۸ به یک است و نمی‌توان هزینه تمام شده را از الان ارزیابی کرد.
مزیت‌های بیشتر زیست محیطی
سعید صمدی، مدیر اسبق معادن گل‌گهر درباره تجربه معادن زیرزمینی و روباز در دنیا و کشور می‌گوید: با وجود اینکه تجربه کار زیرزمینی در ایران کم است و به طور عمده به زغال سنگ خلاصه می‌شود و آنهم در عمق در نهایت ۲۰۰ متری، برداشت زیرزمینی از معدن شماره ۶ گل‌گهر کار سختی خواهد بود با این حال هر کار سختی یک آغاز دارد و دیر یا زود باید به سمت برداشت زیرزمینی سنگ‌آهن و دیگر مواد معدنی می‌رفتیم. وی اضافه می‌کند: در دنیا تجربه برداشت سنگ‌آهن به شکل زیر زمینی وجود دارد از جمله در اوکراین بالای ۶۰ درصد معادن سنگ‌آهن در عمق بیش از ۱۲۰۰ متر به صورت زیرزمینی استخراج می‌شود و ما می‌توانیم از دانش فنی دنیا در این زمینه استفاده کنیم. گل‌گهر نیز شرایط فنی خوبی دارد و معدن شماره ۶ اتفاق خوبی می‌تواند برای این مجموعه به‌شمار آید. با این حال نباید بلافاصله انتظار داشته باشیم که بهره‌برداری از این معادن به صورت کامل و با تمام توان انجام گیرد بلکه سعی و خطا، اجتناب‌ناپذیر است. وی با بیان اینکه مزیت‌های برداشت‌های زیر زمینی متعدد است ادامه می‌دهد: نخستین و مهم‌ترین مزیت برداشت‌های زیرزمینی که بسیاری از کشورها به همین دلیل به سراغ این روش می‌روند از بین نرفتن محیط‌زیست است. به عنوان مثال در یک معدن روباز در این سایت، ۵۰۰ میلیون متر مکعب خاک در سطح ده‌ها هکتار زمین برداشت می‌شود و اکولوژی منطقه را بر هم می‌زند و موجب تخریب پوسته زمین می‌شود و در عین حال کلی انرژی مصرف می‌شود. اگر برداشت سنگ‌آهن یک به ۵ باشد برای استحصال ۱۰۰ میلیون سنگ‌آهن، ۵۰۰ میلیون تن خاک جابه‌جا می‌شود. وی ادامه می‌دهد: اما در معادن زیرزمینی باطله‌برداری بسیار کم است و دو چاه حفر می‌کنند و به ذخیره می‌رسند که قابل مقایسه با ده‌ها هکتار تخریب پوسته زمین در معادن روباز نیست. در این روش با حفر چاه به زیرتوده سنگ‌آهن می‌رسند و برای استخراج آتشباری استفاده می‌کنند و با صرف کمترین انرژی و کمترین میزان برداشت باطله، سنگ‌آهن را استخراج می‌کنند. مدیر اسبق معادن گل‌گهر با بیان اینکه به دلیل سنگ‌های دربرگیرنده سنگ‌آهن ساختار محکم دارند و به خطر افتادن جان کارگران بسیار کمتر از معادن زغال‌سنگ است می‌افزاید: معادن زغال‌سنگ حاوی مقادیر زیادی گازمتان است و هزینه زیاد و فناوری پیچیده‌ای برای تزریق هوا و رقیق کردن گاز متان باید صرف شود در حالی که در معادن سنگ‌آهن زیرزمینی فقط باید اکسیژن به کارگران برسد. وی اظهار می‌دارد: کسی که چاه می‌زند تا به عمق ۵۰۰ متری زمین برود به دنبال برنامه‌های ۵ تا ۱۰ ساله نیست بلکه برای مدت ۵۰ سال باید برنامه‌ریزی می‌کند.
صمدی ادامه می‌دهد: فناوری این کار بزرگ اما ساده‌تر از معادن روباز است و وابستگی کمتری به ماشین‌آلات سنگین و گران‌قیمت دارد و در معدنکاری، نقطه عطفی محسوب می‌شود. معادن روباز وابستگی بسیار بیشتری به ماشین‌آلات خارجی دارد، در حالی که برای معادن زیرزمینی به دو آسانسور برای حمل حداقل ۱۴۰ تن مواد معدنی و یک فن و تعدادی واگن و ریل نیاز است و دستگاه‌های خاص و پیچیده‌ای به آن مفهوم ندارد ولی یک نکته بسیار مهم در معادن زیرزمینی وجود دارد و آن این است که باید مدیریت میلیمتری حاکم باشد به این معنی که برنامه‌ریزی و دقت کار باید در حد میلی‌متر باشد.
وی با اشاره به اینکه در نخستین کار معدن زیرزمینی بهتر است صفر تا صد کار را به یک مجموعه پیمانکاری توانمند با مشارکت شرکت‌های معتبر خارجی بسپاریم و خود به آموختن این دانش در کنار آنان بپردازیم می‌گوید: بعد از انتقال دانش به طور کامل می‌توان به سراغ کار در دیگر معادن رفت و آن آموخته‌ها را پیاده کرد.