آغاز برنامه‌های توسعه‌ای به سال ۱۳۶۸ بازمی‌گردد و در سال آینده همزمان با پایان قرن، ششمین برنامه توسعه‌ای کشور نیز به اتمام خواهد رسید. از مهم‌ترین دستاوردهای برنامه‌های توسعه‌ای کشور در ۳ دهه اخیر می‌توان به رشد و توسعه و آبادانی تمامی بخش‌های اقتصاد اشاره کرد. از آنجایی که بخش معادن و صنایع معدنی نیز از قطب‌های مهم اقتصاد مهم کشور به‌شمار می‌روند، جایگاه مسائل مرتبط با این حوزه در برنامه‌های توسعه‌ای کشور شایان توجه است. همچنین با پیشرفت بخش معدن، انتظار می‌رود در برنامه هفتم توسعه نیز تصمیمات مهمی برای توسعه این بخش در دستور کار قرار گیرد.
حال مسئله مطرح شده آن است که پس از اتمام دوره پنج‌ساله برنامه ششم توسعه، روند پیشرفت‌های معدنی به چه شکل خواهد بود و چه اقداماتی باید در برنامه‌های آتی قرار گیرند. برای بررسی این موضوع صمت با کارشناسان معدنی گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانید.
جایگاه معدن در طرح‌های توسعه‌ای
سعید باستانی، عضو کمیسیون صنایع و معادن دوره دهم مجلس شورای اسلامی درباره ویژگی‌های برنامه‌های توسعه‌ای و برنامه هفتم توسعه کشور به صمت گفت: طبق برنامه زمان‌بندی شده، برنامه پنج‌ساله ششم توسعه سال آینده به پایان خواهد رسید اما این پایان برنامه‌های توسعه‌ای کشور نیست و دوره هفتم نیز در راه است. باتوجه به اهمیت معدن به‌عنوان ذخایر درآمدزا، حوزه اکتشافات معدنی از بخش‌های قابل‌توجه برنامه‌های توسعه‌ای به‌شمار می‌رود، به همین دلیل پرداختن به نقشه راه معدن برای تسهیل فعالیت در حوزه اکتشاف از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
وی افزود: باتوجه به آنچه که تا امروز در حوزه معدن گذشته، در برنامه پنج‌ساله بعدی دسته احکامی نیاز است تا به تقویت بیشتر این بخش بینجامد. به‌نظر می‌رسد اگر شرایط هم از نظر برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری و هم از لحاظ ساختاری فراهم شود، می‌توانیم شاهد پیشرفت‌های چشمگیری در تدوین و اجرای برنامه پنج‌ساله بعدی توسعه کشور باشیم و اتفاقات خوبی را برای بخش معدن و اکتشافات معدنی رقم بزنیم.
وی در ادامه افزود: بنا بر نظر کارشناسان می‌توان گفت نقشه راه معدن به‌نوعی حساس‌تر و کارآمدتر از باقی برنامه‌ها در بخش معدن است، چراکه سیاست‌های کلی معدنی از جمله در حوزه اکتشاف را تعیین می‌کند؛ از همین جهت به‌نظر می‌رسد رسیدگی به نقشه راه معدن از مسائل مهمی است که در طرح توسعه ۵ سال آینده کشور باید به آن پرداخته شود.
رابطه معادن با زنجیره ارزش‌افزوده
عضو کمیسیون صنایع و معادن دوره دهم مجلس شورای اسلامی در توضیحات تکمیلی به برخی مشکلات امروز معادن و لزوم توجه به آنها در برنامه توسعه ۵ سال بعدی کشور اشاره کرد و گفت: نکته بعدی که باید در برنامه هفتم توسعه کشور به آن پرداخته شود، رفع موانع فعالیت معادن و صنایع معدنی است. باید تکلیف معادن دولتی و همچنین خصوصی با زنجیره ارزش افزوده آنها روشن شود و طبق قانون روابط مناسب‌تری بین آنها شکل گیرد. این موضوع نیازمند وجود وزارتخانه‌ای مستقل و متمرکز است. وی افزود: وزارتخانه مستقل معدن و صنایع معدنی در صورت تاسیس می‌تواند روابط بین معادن و زنجیره ارزش‌های افزوده را به‌نحوی کارشناسی‌شده شکل دهد و در نتیجه مشکلات فعلی رفع خواهد شد.
باتوجه به تجربه‌ای که مدتی در این زمینه کسب کردم، عقیده دارم اگر این دست راه‌حل‌ها در پیش گرفته شوند، به‌دور از شعار همراه با رفع موانع و مشکلات معدنی کشور دیگر نیازی به نفت و تکیه به منابع سوخت‌های فسیلی نخواهیم داشت.
تاثیر اطلس‌ها بر معادن
در راستای گسترش اکتشافات به‌عقیده برخی کارشناسان زمین‌شناسی، از آنجا که ایران روی گسل‌های عمیق قرار گرفته، شاید بهتر باشد گسترش اکتشافات و استخراج‌های جدید معدنی در برنامه هفتم توسعه پنج‌ساله کشور قرار نگیرد.
مهدی زارع، استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی و عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با صمت گفت: بروزرسانی اطلس ملی مخاطرات در زمینه‌های زلزله، سیل، فرونشست، آب و زمین‌لغزش از جمله برنامه‌هایی است که بنا به گفته‌های معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت ازسوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور در سال آینده اجرایی خواهد شد.
این کارشناس معدنی با تاکید بر اهمیت توسعه نقشه‌های ملی مرتبط با مباحث زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در برنامه‌های توسعه‌ای کشور گفت: بررسی فنی زمین‌شناسی، باعث شناخت بهتر مخاطرات طبیعی در بحث توسعه ملی کشور خواهد شد. به‌هر حال این نقشه‌ها، اطلاعاتی درباره پراکندگی مخاطرات در اختیار ما قرار می‌دهند و روند کلی توسعه و شهرسازی و پیشرفت کشور تحت تاثیر این توزیع و نحوه پراکندگی مخاطرات مختلف در کشور تعیین خواهد شد.
وی افزود: توسعه معدنی قسمتی از توسعه کلان است و پیشرفت اطلس‌های زمین‌شناسی از نظر مخاطرات می‌تواند موقعیت معادنی که در معرض آسیب هستند و در مناطق خطرناک قرار دارند را مشخص کند، همچنین در پیاده‌سازی برنامه‌های ایمنی معادن موثر است. همچنین در توسعه‌های بعدی حوزه معدن نقشه‌های تعیین مخاطرات در تعیین وضعیت آینده کمک‌کننده خواهد بود و منجر به ارائه پیش‌بینی‌های دقیق‌تری خواهد شد.
اکتشاف در گسل‌ها بلامانع است
استاد دانشگاه شهید بهشتی ضمن اشاره به برخی فرضیه‌های مطرح شده درباره تاثیر حفاری معادن بر فعال شدن گسل‌ها گفت: برخی نقاط معدنی کشور در نزدیکی گسل‌های فعال نیست و اینکه گفته شود کل مناطق کشور روی گسل قرار دارد، حرفی غلط به‌نظر می‌رسد. مطرح شدن این فرضیه که به‌دلیل وجود گسل نباید عملیات حفاری صورت گیرد، به‌نظر اشتباه است و دلیل درستی در جهت توقف پیشروی‌های معدنی نیست، چراکه ابتدا باید مشخص کرد درباره کدام منطقه صحبت می‌کنیم، سپس وارد جزئیات مخصوص آن منطقه شویم. وی در تشریح این سیاست گفت: در گام نخست باید بپذیریم که گسل‌های ناشناخته بسیاری در کشور وجود دارند و باید عملیات بررسی و اکتشاف روی این گسل‌ها انجام شود.
نکته دوم آن است که گسل‌هایی وجود دارند که اطلاعات کافی از آنها نداریم و باید ضمن بررسی‌های کارشناسانه مشخص شود کدام قسمت این گسل‌ها حساس است و آیا فعال هستند یا خیر. وی افزود: مورد دیگر حائز اهمیت آن است که میزان تاثیر این گونه فعالیت‌های انسانی از جمله اکتشافات معدنی بسیار مشخص و محدود است و این‌گونه نیست که اگر روی گسلی حفاری صورت گیرد، حتما در آن منطقه زلزله و سوانح طبیعی رخ دهد.
وی در ادامه ضمن اشاره به برخی نقاط بسیار حساس زمین و در شرف از هم‌گسیختگی گفت: اگر در منطقه‌ای گسل خطرناکی وجود دارد و بدانیم که به چه اندازه این نقاط حساس هستند و در شرف از هم‌گسیختگی قرار دارند، بهتر است در آن قسمت فعالیت‌های معدنی صورت نگیرد، اما اینکه گفته شود به‌طور کلی در مناطقی از ایران که گسل وجود دارد، نباید عملیات معدنی از جمله اکتشاف و حفاری انجام شود، اشتباه به‌نظر می‌رسد.
سخن پایانی...
برنامه ششم توسعه کشور در سال آینده همزمان با پایان قرن جاری به سرانجام می‌رسد و دستاوردهای آن برای تمامی بخش‌های دولتی و خصوصی کشور حائز اهمیت است.
اما جدا از میزان تحقق اهداف برنامه ششم توسعه، برنامه‌ریزی برای برنامه هفتم توسعه از جایگاه مهم‌تری برخوردار است؛ از این رو انتظار می‌رود در کنار بررسی روند طی‌شده در طرح‌های توسعه‌ای اخیر کشور، طرح‌های آینده مرتبط با بخش معدن با برنامه‌ریزی، ساماندهی و اجرای درست روبه‌رو شوند.