صنعت فولاد یکی از حیاتی‌ترین صنایع در جهان محسوب می‌شود که نقش مهمی در توسعه اقتصادی، زیرساختی و صنعتی کشورها دارد. باوجود اهمیت بالای این صنعت، کارخانجات فولادسازی از جمله محیط‌های کاری پرخطر به‌شمار می‌آیند، زیرا فرآیندهای حرارتی، مکانیکی، شیمیایی و الکتریکی متعددی در آنها به‌طورهمزمان انجام می‌گیرد. بر همین اساس، شناخت خطرات بالقوه و بکارگیری اقدامات پیشگیرانه برای حفاظت از نیروی انسانی، تجهیزات و محیط‌زیست ضروری است.

در حال‌ حاضر از جمله مهم‌ترین خطرات موجود در کارخانجات فولادسازی، می‌توان به خطرات حرارتی اشاره کرد؛ به‌گونه‌ای‌که کوره‌های قوس الکتریکی و کوره بلند، دماهایی بیش از هزار و ۵۰۰ درجه سانتیگراد ایجاد می‌کنند که می‌توانند منجر به سوختگی‌های شدید یا مرگ شوند (دمای بالا). به علاوه، پاشش و پرتاب قطرات فولاد مذاب در هنگام ذوب و ریخته‌گری نیز خطر مستقیم برای کارگران به‌همراه دارد (فلز مذاب). خطرات مکانیکی، از دیگر خطرات موجود در کارخانجات فولادی است و باید توجه داشت، دستگاه‌های نورد، جرثقیل‌های سقفی، پرس‌ها و خطوط انتقال مواد می‌توانند باعث له‌شدگی، قطع عضو یا مرگ شوند (ماشین‌آلات سنگین). سقوط یا جابه‌جایی ناگهانی بارها توسط جرثقیل نیز در این راستا خطری جدی محسوب می‌شود (حرکت بارهای معلق).

در این بین، نباید از ریسک‌های ناشی از خطرات شیمیایی و الکتریکی موجود غافل شد، زیرا تولید گازهایی نظیر (CO، SO₂ و NOx) در فرآیندهای ذوب و احیا می‌تواند مسمومیت حاد یا مزمن ایجاد کند (گازهای سمی). همچنین، استنشاق ذرات ریز آهن، منگنز و سیلیس، خطر ابتلا به بیماری‌های ریوی و سرطان را افزایش می‌دهد (گرد و غبار فلزی). لازم به ذکر است که ولتاژهای بالا در کوره‌های قوس‌الکتریکی و تابلوهای برق نیز خطر برق‌گرفتگی شدید را به‌همراه دارد.

از دیگر خطرات موجود در کارخانجات فولادسازی، می‌توان خطرات فیزیکی و ارگونومیک را نام برد؛ به‌نحوی‌که صدای شدید ماشین‌آلات می‌تواند به کاهش شنوایی شغلی منجر شود (سر و صدا) و ابزارهای دستی و ماشین‌آلات ارتعاشی موجب اختلالات اسکلتی ـ عضلانی می‌شوند (ارتعاشات). خطرات محیط‌زیستی، از دیگر خطرات موجود است که آسیب جدی در این زمینه محسوب می‌شود؛ چراکه انتشار آلاینده‌ها در هوا، پساب‌های صنعتی و پسماندهای جامد، مشکلات زیست‌محیطی‌ ایجاد می‌کنند که به‌طورغیرمستقیم سلامت کارکنان را نیز تهدید می‌کند.

حال باتوجه به آنچه اشاره شد، راهکارهای پیشگیری و کنترل این خطرات چیست و چگونه می‌توان در کارخانجات فولادی خطرات موجود را به‌حداقل رساند؟ استفاده از سیستم‌های تهویه موضعی و عمومی برای کنترل دود و گازهای سمی، طراحی ایمن تجهیزات و نصب سیستم‌های حفاظتی مکانیکی روی دستگاه‌ها، بکارگیری سیستم‌های خودکار و رباتیک برای کاهش تماس مستقیم کارگران با مواد مذاب و عایق‌کاری حرارتی مناسب برای خطوط انتقال و کوره‌ها، نخستین مسئله‌ای است که در این زمینه باید به آن توجه شود (اقدامات مهندسی و فنی). به‌علاوه، استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE) شامل کلاه ایمنی مقاوم در برابر ضربه و حرارت، لباس کار نسوز و ضدجرقه، دستکش‌های مقاوم در برابر حرارت و مواد شیمیایی، کفش ایمنی با پنجه فولادی و عایق حرارت، ماسک‌های فیلتردار برای حفاظت در برابر گردوغبار و گازها و گوشی و محافظ شنوایی برای کاهش آسیب ناشی از صدا نیز نقش بسزایی در این راستا دارد.

در این میان، آموزش مستمر کارکنان در زمینه ایمنی کار با ماشین‌آلات، کار در ارتفاع، کار در محیط‌های بسته و کار با مواد شیمیایی، برگزاری مانورهای دوره‌ای برای آمادگی در برابر حوادثی چون آتش‌سوزی، انفجار یا نشت گاز و ترویج فرهنگ «ایمنی در اولویت» در تمام سطوح سازمان نیز اثرگذار خواهد بود (آموزش و فرهنگ ایمنی). درباره اقدامات مدیریتی نیز باید گفت که ما نیازمند اجرای نظام مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست (HSE-MS)، پایش مستمر شرایط کاری از طریق بازرسی‌های دوره‌ای، ثبت و تحلیل حوادث برای جلوگیری از تکرار آنها و اعمال مقررات سختگیرانه در زمینه استفاده از (PPE) هستیم. نکته حائزاهمیت دیگر (کنترل محیط‌زیست) است که باید از طریق نصب فیلترهای کیسه‌ای و الکترواستاتیک برای کنترل گردوغبار، تصفیه پساب‌های صنعتی قبل از تخلیه و بازیافت سرباره و ضایعات فلزی محقق شود.

باتوجه به نقش فناوری‌های نوین در ارتقای ایمنی فولادسازی، استفاده از هوش‌مصنوعی برای پیش‌بینی و تشخیص زودهنگام خرابی تجهیزات، بکارگیری سیستم‌های پایش لحظه‌ای گازها و هشداردهنده‌های هوشمند، توسعه ربات‌های مقاوم در برابر حرارت برای انجام عملیات پرخطر و دیجیتال‌سازی فرآیندها برای کاهش نیاز به حضور فیزیکی کارکنان در محیط‌های پرخطر نیز بسیار موثر خواهد بود.

در پایان باید گفت، اگرچه حوادث ناشی از دماهای بالا، ماشین‌آلات سنگین، گازهای سمی و عوامل فیزیکی می‌توانند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای کارکنان کارخانجات فولادی و محیط‌زیست به‌همراه داشته باشند، اما بکارگیری روش‌های پیشگیرانه شامل طراحی ایمن، استفاده از تجهیزات حفاظت فردی، آموزش، مدیریت اصولی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین می‌تواند سطح ایمنی این صنعت را به‌شکل چشمگیری ارتقا دهد و از بروز خسارت‌های انسانی و مالی جلوگیری کند.