مروری بر خدمات اکوسیستمی جنگل‌های کشور
ابراهیم پیرزادیان -جانشین فرماندهی یگان حفاظت سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور
خدمات اکوسیستمی جنگل‌ها به منافعی گفته می‌شود که انسان‌ها به‌طورمستقیم یا غیرمستقیم از طریق عملکردهای طبیعی جنگل‌ها دریافت می‌کنند. این خدمات به 4 دسته اصلی تقسیم می‌شوند. در ادامه هر یک از 4 دسته اصلی خدمات اکوسیستمی جنگل‌ها با توضیح کامل‌تر و مثال‌های ملموس‌تر، به‌ویژه با تاکید بر منابع جنگلی، تشریح می‌شود:
۱- خدمات تنظیمی (تنظیم‌کننده): این دسته از خدمات، عملکردهای طبیعی هستند که به حفظ تعادل محیط‌زیست کمک می‌کنند:
الف) تنظیم اقلیم و جذب کربن: جنگل‌ها با جذب دی‌اکسیدکربن از هوا و ذخیره آن در تنه، برگ و ریشه، نقش حیاتی در مقابله با تغییرات اقلیمی دارند.
مثال: جنگل‌های هیرکانی شمال ایران، سالانه هزاران تن CO₂ جذب می‌کنند که به کاهش گرمایش جهانی کمک می‌کند.
ب) کنترل سیلاب و رواناب: پوشش گیاهی متراکم جنگل، سرعت جریان آب باران رو کاهش می‌دهد و نفوذ آن را به خاک افزایش می‌دهد؛ در نتیجه از وقوع سیل جلوگیری می‌کند.
مثال: در مناطق زاگرس، قطع درختان باعث افزایش رواناب و وقوع سیل‌های مخرب در استان‌هایی مثل لرستان و ایلام شده است.
ج) حفظ کیفیت هوا و تصفیه آن: درختان، ذرات گردوغبار، گازهای آلاینده مثل SO₂، NO₂ و CO را جذب و هوای پاک تولید می‌کنند.
مثال: جنگل‌های ارسباران به‌ویژه استان آذربایجان شرقی به‌عنوان ریه‌های طبیعی زیست‌کره شناخته می‌شوند.
د) تنظیم چرخه آب و تغذیه سفره‌های زیرزمینی: جنگل‌ها از طریق تعرق و نفوذ آب، در تنظیم رطوبت و سطح آب‌های زیرزمینی نقش دارند.
مثال: جنگل‌های حاشیه زاگرس، نقش مهمی در تغذیه سفره‌های آب کارستی دارند.
۲- خدمات تامین‌کننده (تولیدکننده): منابعی که به‌طورمستقیم از جنگل‌ها برداشت می‌شوند و در زندگی روزمره انسان‌ها کاربرد دارند:
الف) چوب و محصولات چوبی: برای سوخت، صنایع‌دستی، مبلمان و ساخت‌وساز.
مثال: در جنگل‌های شمال مثل استان گیلان، مازندران ساری و گلستان، در سنوات گذشته و قبل از تنفس جنگل، بهره‌برداری کنترل‌شده از گونه‌هایی مثل ممرز و توسکا در قالب طرح انجام می‌شده است.
ب) محصولات غیرچوبی: از جمله قارچ جنگلی خوراکی، گیاهان دارویی مثل گل‌گاوزبان، شیرین‌بیان و آویشن، میوه‌های جنگلی مثل زالزالک، انار ترش جنگلی و بلوط، صمغ، رزین و کتیرا.
مثال: برداشت سقز از درختان بنه در کرمانشاه، ایلام و کردستان یکی از منابع درآمدی جوامع محلی است.
ج) منابع ژنتیکی: برای اصلاح نژاد گیاهان زراعی، ساخت داروها یا مقاوم‌سازی گونه‌ها در برابر بیماری و خشکی.
مثال: گونه‌های نادر بلوط در زاگرس، تنوع ژنتیکی بالایی دارند.
۳- خدمات فرهنگی (فرهنگی، آموزشی و تفرجی): ارزش‌های غیرمادی، اما بسیار مهمی که جنگل‌ها برای انسان‌ها دارند:
الف) طبیعت‌گردی و اکوتوریسم: جنگل‌ها مکان‌هایی مناسب برای گردشگری طبیعی، آرامش روانی و تماشای حیات وحش هستند.
مثال: جنگل‌های ساحلی مانگرو حرا در بندرعباس، قشم، پارک ملی گلستان یا جنگل ابر، سالانه هزاران بازدیدکننده را جذب می‌کنند.
ب) ارزش‌های معنوی و بومی: برخی جوامع بومی جنگل‌ها را مقدس می‌دانند. همچنین جنگل‌ها در ادبیات، اسطوره‌ها و فولکلور ایران نقش دارند.
مثال: در فرهنگ بختیاری، بلوط نماد استقامت و برکت است.
ج) فرصت‌های آموزشی و پژوهشی: جنگل‌ها به‌عنوان آزمایشگاه طبیعی برای پژوهش در زمینه‌های اکولوژی، تنوع زیستی و آب و خاک‌شناسی شناخته می‌شوند.
مثال: جنگل آموزشی و پژوهشی «شصت کلاته» گرگان، محل آموزش دانشجویان منابع‌طبیعی.
۴- خدمات پشتیبانی (پایه‌ای): این خدمات زیرساخت تمام خدمات دیگر هستند و بدون آنها چرخه‌های طبیعی مختل می‌شوند:
الف) چرخه مواد مغذی: درختان با جذب، استفاده و بازگرداندن مواد مغذی به خاک (از طریق برگ‌ریزی یا پوسیدگی) به باروری پایدار خاک کمک می‌کنند.
ب) تشکیل و حفظ خاک: ریشه درختان با نگه داشتن ذرات خاک از فرسایش جلوگیری و به تشکیل خاک جدید کمک می‌کنند.
ج) پشتیبانی از تنوع زیستی: زیستگاه طبیعی بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری، قارچ‌ها و میکروارگانیسم‌ها هستند.
مثال: جنگل‌های هیرکانی محل زندگی گونه نادر پلنگ ایرانی، گربه جنگلی و ده‌ها گونه پرنده و گیاه بومی است.
