دوست دارم در این یادداشت به دور از تمام واقعیت‌های جامعه از زیبایی‌های طولانی‌ترین شب سال بگویم.

نزدیک به چند هزار سال است که آخرین شب پاییز یعنی شب یلدا که تاریک‌ترین و طولانی‌ترین شب سال است، توسط ایرانیان جشن گرفته می‌شود.

این شب که از دیرباز تا به امروز موردتوجه و اهمیت ایرانیان واقع شده، یک سنت دیرینه محسوب می‌شود که تا امروز نه‌تنها از ارزش آن کم نشده، بلکه جایگاه بسیار ویژه‌ای نیز نزد ایرانیان دارد.

جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان با شب‌نشینی اقوام و خانواده در کنار یکدیگر برگزار می‌شود و در این شب بزرگان خانواده، شروع به تعریف قصه‌های کهن می‌کنند.

تعریف یلدا

یلدا به زمان مابین غروب آفتاب از تاریخ ۳۰ آذر یعنی آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب یکم دی، نخستین روز زمستان گفته می‌شود که مصادف با ائتلاف زمستانی در نیمکره شمالی است. به‌همین‌دلیل است که از این تاریخ به بعد، طول شب بلند و طول روز کوتاه می‌شود.

 علت نام‌گذاری

علت نام‌گذاری یلدا برگرفته از یک واژه سریانی، زبان رایج مسیحیان و به‌معنای تولد و زایش است.

این واژه سریانی از طریق مهاجرت مسیحیان اولیه از روم به ایران آن هم به‌دلیل فرار از سختی‌ها و به‌علت نزدیک بودن این فرهنگ‌ها به فارسی راه پیدا کرده است.

البته در کتب تاریخی واژه‌نامه دانشمند بزرگ و تقویم‌شناس ابوریحان بیرونی، به نام میلاد اکبر از این شب یاد می‌کند و آن را میلاد خورشید می‌نامد.

تاریخچه یلدا

پیدا شدن ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ نشان می‌دهد که از ۷ هزار سال پیش یلدا مطرح بوده، اما ثبت دقیق آن به ۵ هزار سال پیش بر می‌گردد.

میوه‌های یلدا

میوه‌های مخصوص یلدا هندوانه و انار است که به‌دلیل رنگ سرخ‌شان، نماینده خورشید در شب هستند. انار جایگاه ویژه‌ای در میان ادیان بزرگ جهان دارد و حتی در مراسم زرتشتیان از شاخه‌ها و میوه انار استفاده می‌شود. دیگر میوه‌هایی که در این شب می‌توان از آنها یاد کرد؛ خرمالو، پرتقال، کدو تنبل و لبو است. همچنین در دیدگاه گذشتگان، آتش روشن کردن نماد روشنی و خورشید بود و بعضی‌ها آن را رفع تاریکی و نحسی اهریمن می‌دانستند و در این شب آتش روشن می‌کردند.

قصه‌های شب‌چله

در شب‌چله هر شهر بسته به فرهنگ شهر خود قصه خاص خود را نقل می‌کند؛ برای مثال قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانی‌ها و داستان‌های شاهنامه در میان خراسانی‌ها، حسابی در این شب طرفدار دارد.

همچنین فال حافظ سرگرمی دیگری در طولانی‌ترین شب سال است.

سفره یلدا

سفره یلدا با انواع خوراکی‌ها و تنقلات شامل آجیل شیرین و میوه‌ها که در رأس آن انار و هندوانه جلوه می‌کند، چیده می‌شود.

جالب است بدانید در دوران گذشته سفره‌ای با اسم میَزد پهن می‌کردند و از میوه‌های خاص خشک و تر و آجیل یا به‌اصطلاح زرتشتیان لُرک در سفره استفاده می‌شد که یکی از اجزای اصلی سفره یلدا است و در حقیقت ولیمه این جشن به‌شمار می‌رود. از سایر اجزا می‌توان به عطردان، آتشدان، بخوردان و بَرسَم اشاره کرد. برسم ابزاری برای دعاخوانی است که از فلز نقره و برنج یا شاخه گیاهی خاص درست شده است.

آجیل‌ها از جمله توت خشک و مویز و انجیر خشک، مهم‌تر از گزینه شام در شب یلدا هستند. چون در گذشته نگهداری میوه‌ها آسان نبود، از این‌رو برای مصرف و نگهداری زیاد، آنها را خشک می‌کردند.

یلدا در شهرهای ایران

حال به رسم یلدا در چند استان ایران اشاره خواهیم کرد:

در آذربایجان‌شرقی و غربی، خنچه‌های زیبای پر زرق و برق به خانه نامزد یا تازه عروس می‌برند و هندوانه تزئین‌شده در شال‌های قرمز رنگی می‌گذارند.

مردم شمال اما با تزئین ماهی، این رسم را برگزار می‌کنند. اصفهانی‌ها نیز بر این باورند که چله در ایران به دو بخش تقسیم می‌شود؛ چله بزرگ و کوچک. در اصفهان این شب به نام چله زری نام‌گذاری شده، اما در شهرهای دیگر این استان عمو چله معروف است.

در استان مازندران علاوه بر خوردن خوراکی، از فردوسی‌خوانی نیز لذت می‌برند.

در استان فارس، مردم شیراز سفره شب‌چله را همانند سفره نوروز، رنگین پهن می‌کنند.

کلام آخر

 شب‌چله از تاریخ کهن ایرانیان به‌عنوان رسمی فراموش‌نشدنی نسل به نسل ادامه پیدا کرده، اما متاسفانه چند سالی است که دستخوش تجملات و رسم‌های عجیب شده است. در واقع لاکچری‌پسندی موجب نمایشی شدن این شب طولانی به‌جای لذت بردن در جمع خانوادگی شده است.

چه خوب است که این شب را طوری جشن بگیریم در لحظات آن خاطرات خوش ساخته شود، نه فقط عکسی در فضای مجازی برای به رخ کشیدن تجملات!