اساسی‌ترین پرسش برای سیاست‌گذار این است که منابع انتشار آلاینده‌ها در کلانشهرها کدام هستند و سهم هر کدام از آنها چقدر است که باید پاسخ آن مشخص باشد تا بتواند برنامه‌ریزی درستی انجام دهد که متاسفانه پاسخ به این پرسش اساسی در کشور مشخص نیست. پاسخ به این پرسش نیازمند یک مطالعه دقیق و پیوسته و بلندمدت درباره منابع آلایندگی و سهم‌بندی هر یک از این منابع است و همزمان باید سیاهه انتشار هر یک از کلانشهر بررسی شود تا در یک روند علمی به داده‌های درستی برسیم و بتوانیم در این زمینه اظهارنظر کنیم. آخرین مطالعه برای تهیه سیاهه کلانشهرها برای سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ بوده که بعد از آن بروزرسانی نشده است. البته در آن گزارش نیز چون از داده‌ها و ضرایب انتشار آلاینده‌ها در کشورهای دیگر استفاده شده است و بومی نیست، تفاوت زیادی با واقعیت آلودگی در کلانشهرهای کشورمان دارد.

واقعیت این است که ما در کشور هیچ مطالعه سهم‌بندی انجام نداده‌ایم. سهم‌بندی در مطالعات یعنی نمونه ذرات معلق را روی فیلتر گرفته، سپس در آزمایشگاه استخراج کرده و با مدل‌های گوناگون مشخص و سهم‌بندی می‌کنند. این نوع مطالعه را در کشور فقط برای شهرهای تهران و اهواز داریم. آخرین مطالعه سهم‌بندی آلاینده‌ها هم برای تهران بوده که در سال ۲۰۱۵ انجام شده است. این در حالی است که این مطالعات باید هر ۲ تا ۳ سال یک بار بروزرسانی و در نقاط بیشتری انجام شود؛ بنابراین در این شرایط صحبت از سهم‌بندی منابع آلاینده در حالی که کار مطالعاتی انجام نشده، چندان پایه علمی و داده‌های درستی ندارد و نمی‌توان به آنها اتکا کرد.

آخرین مطالعه سهم‌بندی در سال ۲۰۱۵ را آژانس همکاری بین‌المللی ژاپن شروع کرده، اما هنوز نتایج آن مشخص نشده و ضمن اینکه نقاط موردبررسی آن هم محدود است که باید موردتوجه قرار گیرد. از این‌رو با وجود اینکه سهم‌بندی منابع آلاینده سوال مهمی است، اما پاسخ به آن سخت است.

در کل براساس شواهد در کلانشهر تهران حدود ۷۵ درصد منابع انتشار ذرات معلق مربوط به حمل‌ونقل است. در حمل‌ونقل هم خودروهای فرسوده سهم زیادی دارند. اینکه مطرح می‌شود چرا با وجود قوانین خوبی که در این زمینه داریم و تاکیدی که بر اصلاح و کاهش منابع آلایندگی است، اما اتفاقی نمی‌افتد واقعیت این است که کاری انجام نمی‌شود و راهکارهای پیشنهادی فقط در حد برنامه و حرف باقی می‌ماند.

 براساس داده‌های شهر تهران، طی ۱۲ سال گذشته منتهی به ۱۴۰۱، تا سال ۱۳۹۷ روند آلایندگی تقریبا کاهشی بوده است. در این بازه زمانی، کمترین غلظت آلاینده‌ها در تهران برای سال ۱۳۹۷ بوده، اما بعد از آن به‌طور پیوسته و متوالی آلاینده‌ها در تهران افزایش پیدا کرده است. در سال ۱۴۰۱ براساس داده‌های ایستگاه‌های پردازش برای نخستین‌بار در تهران و کشور، غلظت ذرات معلق در هوا ۲۵ درصد افزایش پیدا کرده است که یکی از علل عمده آن به عدم‌اسقاط خودروهای فرسوده برمی‌گردد. از سال ۱۳۹۴ به بعد، تعداد خودروهای از رده خارجی که اسقاط شده‌اند، به صفر رسیده؛ بنابراین در شهری مانند تهران و حتی کل کشور تجمع منابع آلاینده‌ای را داریم که آلودگی بیشتری هم تولید می‌کنند. اگر سالانه ۳۰۰ هزار خودرو فرسوده را از رده خارج می‌کردیم می‌توانستیم وضعیت ثابتی داشته باشیم، حالا در این ۶ سال، تعداد خودروهای فرسوده اسقاط نشده حالت تجمعی به خود گرفته‌اند. اگر سالی ۳۰۰ هزار تا از رده خارج کنیم، ۵ سال طول می‌کشد که فقط تعداد خودروهای فرسوده ما به حالت تعادل برسد که نیازمند تلاشی شبانه‌روزی است و با وضعیت اقتصادی که داریم به نظر غیرممکن می‌رسد.

پس یکی از دلایلی که غلظت ذرات آلاینده هوا طی یک سال ۲۵ درصد افزایش داشته، به خودروها و به‌ویژه خودروهای فرسوده‌ای برمی‌گردد که سهم ۷۵ درصدی در آلایندگی هوا دارند و درباره آنها هیچ اقدامی انجام نشده است. در سایر منابع و عوامل با هر سهمی که در آلایندگی دارند نیز همین‌گونه است و شاهد اقدام قابل‌توجهی نبوده‌ایم. آیا حمل‌ونقل عمومی توسعه داده‌شده و نوسازی شده است؟ خیر. در شهر تهران طی ۵۰ سال، ۱۵۰ تا ۲۰۰ دستگاه اتوبوس وارد شهر تهران شده؛ یعنی ۱۵ سال، هر سال تقریبا ۱۰ تا ۱۲ اتوبوس به ناوگان حمل‌ونقل تهران افزوده شده است. این در حالی است که ناوگان اتوبوسرانی تهران حدود ۲۶۰۰ اتوبوس دارد. پس حمل‌ونقل عمومی توسعه نیافته و خودروهای فرسوده از رده خارج نشده است، در حالی که براساس آخرین مطالعات حدود ۷۵ درصد هم سهم دارند.

آلودگی هوا در همه جای دنیا وجود دارد، اما روند به‌شدت افزایشی آن در کشور ما و کلانشهرهای آن، نگران‌کننده است. ما در یک سال، افزایش ۲۵ درصدی غلظت آلاینده‌های هوا را داشته‌ایم که هشداردهنده است. در سال ۱۴۰۰ میانگین غلظت هوا در تهران ۳۰ بوده که در ۱۴۰۱ به ۳۸ رسیده است. موضوع دیگر، فقدان اطلاعات درست است تا براساس آنها و منابع مالی که داریم را اولویت‌بندی کنیم و راهکارهای عملیاتی برای مقابله با آلودگی هوا بیندیشیم.