استمرار سیاست‌گذاری‌های غلط؟
فرهاد اسماعیل‌زاده- کارشناس اقتصاد
عبدالناصر همتی، وزیر امور اقتصادی و دارایی فعلی، سکاندار اسبق بانک مرکزی بوده است و کامل در تفسیر تمامی آیتم‌های ترازنامه منتشرشده بانک مرکزی ایران، تسلط دارد. در این مقاله ما نیز قصد داریم، باتوجه به ترازنامه، شرایط اقتصادی و مالی ایران را بفهمیم. سپس با بررسی دقیق تجربه کشورهای موفق و ناموفق در مدیریت بحران‌های اقتصادی و استخراج درس‌های کلیدی، برای بهبود وضعیت اقتصادی ایران بکوشیم. با تمرکز بر نقش وزارت امور اقتصادی و دارایی، تلاش می‌شود تا راهکارهای عملی برای بهبود سیاست‌های مالی و بودجه‌ای نیز ارائه دهیم.
باتوجه به اعداد و ارقام موجود در آخرین ترازنامه منتشره بانک مرکزی ایران، شرایط پایه پولی، رشد نقدینگی، بدهی دولت به بانک مرکزی، بدهی بانک‌های تجاری به بانک مرکزی بر اثر استقراض‌های دولت، ... با افزایش‌های مخرب متوالی مواجه شده است. در جهان کم نیستند، کشورهایی که با این‌گونه شرایط روبه‌رو شده باشند و سیاست‌های اقتصادی، پولی و مالی، سیاسی و اجتماعی متفاوتی اتخاذ کرده‌اند و به‌همین‌دلیل امروزه به‌عنوان نمونه‌های موفق و ناموفق در جهان مورد مطالعه و پژوهش قرار می‌گیرند.
نمونه‌های مطالعاتی موفق
آلمان پس از جنگ جهانی دوم:
شرایط: ویرانی گسترده زیرساخت‌ها، تورم شدید، تقسیم کشور و بدهی‌های سنگین
تصمیمات کلیدی: برنامه مارشال، اصلاحات ارزی، ایجاد بانک مرکزی قوی، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و تمرکز بر صادرات
نتیجه: آلمان به یکی از قدرتمندترین اقتصادهای جهان تبدیل شد.
ژاپن:
شرایط: پس از جنگ جهانی دوم، ویرانی گسترده، تورم بالا و بدهی‌های سنگین
تصمیمات کلیدی: اصلاحات ارضی، تمرکز بر تولید با کیفیت بالا، صادرات، سرمایه‌گذاری در آموزش و فناوری
نتیجه: ژاپن به یک قدرت اقتصادی جهانی تبدیل شد.
سنگاپور:
شرایط: کشوری کوچک با منابع محدود و وابستگی به تجارت
تصمیمات کلیدی: ایجاد منطقه آزاد تجاری، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تمرکز بر صنایع با فناوری بالا و آموزش نیروی کار ماهر
نتیجه: سنگاپور به یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان تبدیل شد.
کره‌جنوبی:
شرایط: جنگ کره، فقر گسترده و وابستگی به کمک‌های خارجی
تصمیمات کلیدی: سرمایه‌گذاری در آموزش، حمایت از صنایع صادرات‌محور، اصلاحات اقتصادی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی
نتیجه: کره‌جنوبی به یکی از کشورهای صنعتی پیشرفته تبدیل شد.
چین:
شرایط: اقتصاد بسته، فقر گسترده و جمعیت زیاد
تصمیمات کلیدی: اصلاحات اقتصادی، رو آوردن به سرمایه‌گذاری خارجی، تمرکز بر صادرات و توسعه زیرساخت‌ها
نتیجه: چین به دومین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل
شد.
شیلی در دهه ۱۹۷۰:
شرایط: تورم‌های شدید، معضلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی
تصمیمات کلیدی: خصوصی‌سازی بنگاه‌های دولتی، آزادسازی تجارت، مدیریت و ثبات بخشیدن به نرخ ارز
نتیجه: شیلی به یکی از موفق‌ترین اقتصادهای امریکای‌لاتین تبدیل شد.
با بررسی نمونه‌های بالا، عوامل مشترک موفقیت کیس‌های مطالعاتی موفق شامل آیتم‌های زیر است:
-ثبات سیاسی: وجود یک دولت پایدار با برنامه‌های مشخص و طولانی‌مدت
-اصلاحات ساختاری: اصلاح سیستم مالی، بانکی، تجاری، برای افزایش کارآیی و رقابت‌پذیری اقتصاد
-سرمایه‌گذاری در آموزش و فناوری: ایجاد نیروی کار ماهر و توسعه فناوری‌های جدید برای افزایش بهره‌وری
-باز بودن به روی جهان: جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه تجارت و عضویت در سازمان‌های بین‌المللی
-صبر و استقامت: اصلاحات اقتصادی زمانبر هستند و نیاز به صبر و استقامت دارند.
نمونه‌های مطالعاتی ناموفق
ونزوئلا:
شرایط: وابستگی شدید به درآمدهای نفتی، تورم فزاینده و مزمن، زیرساخت‌های فرسوده و نبود امکان نوسازی،همچنین تحریم‌های اقتصادی
تصمیمات: افزایش بی‌رویه هزینه‌های دولتی، کنترل دستوری قیمت‌ها، ملی‌سازی صنایع و بی‌توجهی به رفع تحریم‌ها
نتیجه: تورم فوق‌العاده بالا، کمبود کالا، فرار سرمایه و بحران‌های اجتماعی و انسانی
زیمبابوه:
شرایط: ناامنی اجتماعی و سیاسی، رانت‌های متعدد، رشد قیمت‌ها و کاهش قدرت خرید مردم و نداشتن درآمدهای ارزی
تصمیمات: اصلاحات ارضی بدون برنامه‌ریزی، چاپ بی‌رویه پول، کنترل دستوری قیمت‌ها و محدودیت‌های ارزی
نتیجه: تورم فوق‌العاده بالا و فروپاشی اقتصاد، افزایش بحران‌های همه‌جانبه، از بین رفتن زیرساخت‌های انسانی و تجهیزاتی بهداشتی، صنعتی و خدماتی
آرژانتین:
شرایط: تورم‌های بدون کنترل، فروش اوراق قرضه دولتی گسترده، کاهش قدرت خرید مردم و نارضایتی اجتماعی و سیاسی
تصمیمات: تغییر مکرر سیاست‌های اقتصادی، بی‌توجهی به خواسته‌های مردم و تصمیمات سیاسی و اجتماعی قیم‌مآبانه و کنترل‌های سرمایه
نتیجه: نوسانات اقتصادی شدید و تورم‌های مزمن بالا، بحران بدهی‌های خارجی، بحران‌ها در ابعاد سیاسی و کاهش سطح رفاه زندگی
با بررسی نمونه‌های بالا، عوامل مشترک شکست نمونه‌های مطالعاتی ناموفق شامل آیتم‌های زیر است:
- عدم‌ثبات سیاسی: تغییر مکرر دولت‌ها و سیاست‌ها
- مداخلات دولت در اقتصاد: کنترل قیمت‌ها و ملی‌سازی صنایع
- چاپ بی‌رویه پول: منجر به تورم فزاینده
- عدم‌اصلاحات ساختاری: عدم‌اصلاح سیستم مالی، بانکی، تجاری و...
- وابستگی به یک منبع درآمد: مانند نفت
راهکارها
باتوجه به اطلاعات موجود در ترازنامه بانک مرکزی ایران و شرایط بیان‌شده، می‌توان گفت ایران با تصمیماتی که اتخاذ کرده است، با روند سیاست‌گذاری‌های مشابه کشورهای ناموفق مواجه است. برای بهبود وضعیت اقتصادی ایران، می‌توان از تجربیات موفق کشورهای دیگر استفاده و سیاست‌های زیر را اتخاذ کرد:
اتخاذ سیاست‌های پولی برای کنترل رشد نقدینگی و مهار تورم
رعایت انضباط مالی برای کاهش کسری بودجه دولت
تقویت نظارت بر سیستم بانکی و جلوگیری از ریسک‌های سیستماتیک به‌همراه استقرار استانداردهای بین‌المللی
باز بودن به روی جهان با جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه صادرات و عضویت در سازمان‌های بین‌المللی
توسعه بازار سرمایه و توسعه ابزارهای تامین مالی نوین
اصلاح ساختاری اقتصاد به‌منظور ثبات اقتصادی
اصلاحات ساختاری در ارکان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و همراه‌ساختن مردم با سیاست‌ها به‌منظور ثبات سیاسی
سرمایه‌گذاری در آموزش و فناوری
توسعه بخش خصوصی با حمایت از بخش خصوصی و ایجاد محیطی مناسب برای فعالیت بخش خصوصی
توسعه صادرات غیرنفتی با متنوع‌سازی اقتصاد و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی از طریق توسعه صادرات غیرنفتی
بهبود زیرساخت‌ها با سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اقتصادی مانند حمل‌ونقل، انرژی و ارتباطات برای افزایش بهره‌وری
توسعه منابع انسانی در تمامی ابعاد
افزایش شفافیت و مبارزه با فساد
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
کشورهایی مانند آلمان، ژاپن، سنگاپور، کره‌جنوبی، چین و شیلی با اتخاذ سیاست‌های درست و پایدار، توانستند از بحران‌های بزرگ عبور کنند و به رشد اقتصادی پایدار دست یابند. کشورهایی مانند ونزوئلا، زیمبابوه و آرژانتین با اتخاذ سیاست‌های نادرست و پوپولیستی به‌جای راهکارهای اقتصادی، تصمیمات کوتاه‌مدت و موقت به‌جای درمان ریشه‌ای و عدم‌مدیریت صحیح منابع، با بحران‌های اقتصادی شدید مواجه شدند.
بهبود وضعیت اقتصادی ایران یک فرآیند طولانی و پیچیده است که باید در قالب یک برنامه جامع و بلندمدت، با مشارکت همه بخش‌های جامعه اجرا شود. این برنامه باید براساس تجربیات موفق سایر کشورها و با در نظر گرفتن شرایط خاص ایران تدوین شود. وزارت امور اقتصادی و دارایی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی این برنامه، نقش بسیار مهمی در اجرای موفقیت‌آمیز آن ایفا می‌کند.
ایران می‌تواند از بحران کنونی عبور کرده و به رشد اقتصادی پایدار دست یابد. موفقیت در اجرای برنامه‌ها، مستلزم وجود اراده حاکمیتی، همراه ساختن مردم و اتخاذ سیاست‌های درست و پایدار است.
