تهدید بزرگ کوچک‌های مخرب
احمد شادی-رئیس دانشکده علوم و فناوری نانو و زیستی دانشگاه خلیج‌فارس
از زمانی که تولید صنعتی پلاستیک در دهه ۱۹۵۰ آغاز شد، حجم پلاستیک‌های تولیدشده تقریبا از هر ماده دیگری در جهان پیشی گرفت. با این حال، تنها ۹ درصد از کل پلاستیک‌های تولیدشده در جهان بازیافت شده است. بیشتر ضایعات پلاستیکی به محل دفن زباله و در نهایت، به همان محیط‌زیست منتقل می‌شوند و بیشتر آنها تجزیه نمی‌شوند؛ تا به‌تدریج به ذرات کوچک‌تر یا همان میکروپلاستیک و احتمالا نانوپلاستیک تجزیه شوند. این ذرات، چه کوچک‌تر و چه بزرگ‌تر، پیامدهای زیانباری برای اکوسیستم، محیط‌زیست و حتی اقتصاد و سلامت جانداران به‌دنبال دارند. در پژوهشی از ۱۵برند متفاوت نمک دریایی، مشخص شد که به‌طورمیانگین در هر کیلوگرم از نمک‌های موردمطالعه، ۶۰۰ ذره میکروپلاستیک وجود دارد. متاسفانه بسیاری از آبزیان و ماهی‌ها این مواد را به‌جای غذا در زیستگاه‌های آبی مصرف می‌کنند که می‌تواند منجر به تولید و ذخیره‌سازی مواد سمی در کبد این موجودات شود. مطالعات بیشتر نشان می‌دهد که صدف‌های زیادی در محیط‌های دریایی آلوده به میکروپلاستیک هستند. در واقع مقدار ۰.۳۶ تا ۰.۴۷ ذره میکروپلاستیک در هر گرم از این موجود دریایی وجود دارد. به‌عبارت‌روشن‌تر، سالانه تا ۱۱هزار ذره از میکروپلاستیک‌ها وارد بدن مصرف‌کنندگان صدف می‌شود. میزان تولید ضایعات پلاستیکی در جهان بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۵ به رقمی حدود ۶هزار و۳۰۰ میلیون تن رسید که در این بین، مقدار عمده‌ای از آن (حدود ۴ هزار و ۹۰۰ میلیون تن) در محیط‌زیست رها شد. تحقیقات نشان می‌دهد که این میزان تولید پلاستیک در سال ۲۰۵۰ به ۱۲ هزار میلیون تن خواهد رسید. متاسفانه میکروپلاستیک‌ها به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین آلاینده‌های دریایی در جهان شناخته می‌شوند. گزارش‌ها حاکی از آن است که در خلیج‌فارس و چند رودخانه کشور، میزانی از میکروپلاستیک یافت شده است، اما در مجموع به این دلیل که می‌توانند با جریانات آب‌وهوایی منتقل شوند، این نوع از آلاینده‌ها در هر محیطی پراکنده می‌شوند. امروزه میکروپلاستیک‌ها به‌عنوان یک عامل تهدیدکننده در صنعت شیلات شناخته می‌شوند و روز‌به‌روز بر میزان خطرسازی آن افزوده می‌شود. همچنین، در اغلب کشورهای جهان وجود میکروپلاستیک‌ها در بدن آبزیان در جایگاه یکی از بزرگ‌ترین معضلات زیست‌محیطی شناخته می‌شوند، چراکه باتوجه به اندازه‌های کوچکی که دارند، به‌راحتی توسط آبزیان بلعیده می‌شوند و در بافت ماهیچه‌ای آنها قرار می‌گیرند. در حقیقت، این مواد با تجمع زیستی در بدن جانداران، وارد چرخه‌ها و هرم بالاتر غذایی، منتقل می‌شوند. منبع اصلی میکروپلاستیک‌ها همان اقلام مصرفی هستند که در کارخانه تولید و به‌دست مصرف‌کننده می‌رسند. همچنین، بخش زیادی از میکروپلاستیک‌ها به‌دلیل استفاده زیاد از مواد آرایشی تولید می‌شوند، اما بخش زیادی از آنها از اقلام پلاستیکی نظیر بطری‌های آب و پلاستیک‌های یک‌بارمصرف روانه محیط‌های دریایی می‌شوند. در واقع، هم پلاستیک‌های شهری و هم صنعتی در گسترش میکروپلاستیک‌ها نقش زیادی دارند. چند راهکار مهم در کاهش میزان میکروپلاستیک‌ها از سوی کارشناسان موردتوجه قرار گرفته است. کاهش اقلام مصرفی پلاستیکی از مبدأ یکی از این راهکارها است، همچنین جایگزین کردن پلاستیک‌ها با پلیمرها و مواد تجریه‌پذیر دیگر راه‌حلی است که می‌توان در راستای کاهش میکروپلاستیک‌ها در نظر گرفت. بازیافت یا استفاده مجدد از اقلام پلاستیکی یکی دیگر از راهکارهای کاهش میکروپلاستیک در محیط‌زیست دریایی و غیردریایی است یا اینکه با تغییر ماهیت آن، از ورود دوباره پلاستیک به چرخه مصرف جلوگیری شود. برای مثال، از پلاستیک‌ها برای ساخت بلوک ساختمان استفاده می‌شود تا دوباره وارد طبیعت نشوند. باتوجه به طیف متفاوت تاثیرات میکروپلاستیک‌ها در محیط‌های دریایی، میزان درگیری موجودات دریایی هم با آنها متفاوت است. به‌طورطبیعی، موجوداتی که زیستگاه‌شان نزدیک رسوبات پلاستیکی است، تاثیر بیشتری می‌پذیرند و معمولا در موجودات دریایی؛ آن دسته از موجوداتی که بدن‌شان فیلتر فیلر است نظیر برخی از نهنگ‌ها یا صدف‌ها؛ تاثیر بیشتری از میکروپلاستیک‌ها می‌بینند. متاسفانه میکروپلاستیک‌ها در بسیاری از منابع غذایی یافت می‌شوند، اما به‌گفته کارشناسان، بیشترین غلظت این مواد به‌نظر می‌رسد در ماهی‌ها یا صدف حلزونی موجود باشد. با اینکه هنوز تاثیرات این مواد بر سلامتی انسان به‌طورواضح مشخص نیست، لازم است از سلامت کامل غذاهای مصرفی، اطمینان کافی حاصل شود. مشاهدات چند سال گذشته دانشمندان نشان داده است که میکروپلاستیک‌ها در محتویات معده جانداران مختلفی همچون کرم‌های خاکی، پرندگان، لاک‌پشت‌ها و دلفین‌ها یافت شده است. ذرات کوچک‌تر ممکن است فراگیرتر نیز باشند، زیرا ممکن است توسط ارگانیسم‌هایی که در زنجیره‌های غذایی مختلف وجود دارند، بلعیده شوند. بنابراین، می‌توان گفت که پلاستیک‌ها شایع‌ترین نوع زباله در اقیانوس‌ها و دریاچه‌ها به‌حساب می‌آیند. در حقیقت، آلودگی دریایی نه‌تنها به‌دلیل تاثیرات قابل‌ملاحظه روی جانداران دریایی، بلکه به‌علت پراکندگی فرامرزی و گسترده مواد پلاستیکی، بسیار موردتوجه قرار گرفته است. با این حال، ارزیابی شده که میزان آلودگی، به‌ویژه میکروپلاستیک‌ها در خاک و سیستم‌های آب شیرین ممکن است از آنچه در موارد دریایی گزارش شده است، بیشتر باشد. علاوه بر خطراتی که این مواد می‌توانند به محیط‌زیست و زندگی آبزیان وارد کنند، شاهد به‌خطر‌افتادن سلامت انسان نیز خواهیم بود. اما علم هنوز داده‌های قابل‌اعتمادی درباره حضور، تفکیک، سرنوشت، مسیر و اثرات پلاستیک‌ها در بخش‌های مختلف محیطی ارائه نکرده است.
