ایران در کام فرونشست

علی بیت‌اللهی-عضو هیات‌علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی

ایران در کام فرونشست

از حدود ۵۸ هزار هکتار بافت غیررسمی شهری، حدود ۲۹ هزار هکتار آن در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد. همچنین، از مساحت ۳۱ هزار هکتاری بافت‌های تاریخی شهری، نزدیک ۵۲ درصد آن در پهنه‌های فرونشستی واقع شده که این وسعت قابل‌ملاحظه است. از تعداد ۶۳ سایت ثبت‌شده جهانی میراث‌فرهنگی، ۲۷ سایت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته‌اند. برآورد شده حدود ۱۱هزار کیلومتر از طول لوله‌های انتقال گاز، در تلاقی با پهنه‌های فرونشستی است. براساس داده‌های موجود و در دسترس، طول خطوط اصلی نفت واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین، بیش از هزار کیلومتر تخمین زده می‌شود. تعداد ۲۴ سایت جمع‌آوری و تفکیک و اندازه‌گیری نفتی در زون‌های با خطر فرونشست زمین واقع شده است. گفتنی است ۲۲ تلمبه‌خانه نفت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته است. ۱۶ تاسیسات نفتی و ۱۸ انبار نفتی فعال در پهنه‌های فرونشستی زمین پراکنش دارند. تعداد ۴ انبار نفتی بزرگ در پهنه‌های فرونشستی در استان‌های تهران، اصفهان و هرمزگان قرار گرفته است. طول خطوط واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین، حدود ۴ هزار کیلومتر تخمین زده می‌شود. علاوه بر آنچه ذکر شد براساس داده‌های موجود، ۱۰۱ شهرک صنعتی و ۲هزار و۶۵۰ کیلومتر از خطوط ریلی در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. متاسفانه بیش از ۱۵هزار و۳۰۰ کیلومتر از خطوط جاده‌ای ترانزیتی نیز خطر فرونشست زمین را حس می‌کنند. استان‌های خراسان‌رضوی، گلستان، فارس و آذربایجان‌غربی در رده‌های اول در معرض قرارگیری واحدهای روستایی فاقد اسکلت در زون‌های فرونشستی کشور هستند. واحدهای فاقد اسکلت، آسیب‌پذیری بیشتری نسبت به تیپ‌های اسکلت‌دار در اثر فرونشست زمین، به‌ویژه فرونشست نامتقارن خواهند داشت. در سکونتگاه‌های شهری، نزدیک ۳میلیون و ۲۴۰ هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت، در پهنه‌های فرونشستی زمین پراکنش دارند. استان‌های خراسان‌رضوی، تهران، فارس و اصفهان در معرض قرارگیری بیشتری در این زمینه هستند. نکته مهم دیگر که باید بر آن تاکید شود، این است که باتوجه به لرزه‌خیزی بالای اغلب نواحی کشور از یک‌سو و اثر تخریبی تدریجی فرونشست زمین بر ساختمان‌ها شامل ترک‌خوردگی در پی، دیوارها و سقف‌ها با توسعه فرونشست زمین در طول زمان، آسیب ساختمان‌های واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین حتی در مقابل زلزله‌های متوسط بیش از میزان عادی آنها (در حالت بدون تاثیر فرونشست زمین) خواهد بود؛ به‌عبارت دیگر، توسعه فرونشست زمین، ریسک لرزه‌ای را نیز در کشور بالاتر می‌برد. به‌استثنای محدوده‌های جنگل‌های هیرکانی که ثبت جهانی شده‌اند، از تعداد ۶۳ سایت ثبت‌شده جهانی، ۲۷ سایت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته‌اند. تخت‌جمشید در فارس، نقش‌جهان و مسجد جامع در اصفهان، چند باغ ایرانی، سلطانیه زنجان، تعدادی از قنوات و چند محدوده از شهر تاریخی یزد از جمله این سایت‌ها هستند. لازم به ذکر است که تعداد به‌مراتب بیشتری از میراث فرهنگی و بناهای تاریخی در زون‌های فرونشستی واقع شده‌اند. موارد ذکرشده تنها سایت‌های ثبت‌شده «جهانی» میراث فرهنگی کشور هستند و هنوز از وضعیت دیگر آثار فرهنگی و بناهای تاریخی، اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. باتوجه به تجارب جهانی در بحث کنترل فرونشست باید گفت تغییرات فرونشست زمین با تغییرات سطح آب زیرزمینی در شرق توکیو، مدیریت سطح آب زیرزمینی با هدف کنترل فرونشست زمین در منطقه هوستون-گالوستون ناحیه تگزاس امریکا و کنترل فرونشست زمین با کنترل میزان پمپاژ آب‌های زیرزمینی در تیانجین چین تنها چند نمونه از موفقیت کنترل فرونشست در جهان است؛ بنابراین، تجربیات موفق کاهش خطرات فرونشست زمین در دنیا این امیدواری را می‌دهد که با به‌کار بستن جدی و بدون وقفه تمهیدات مدیریتی، مهندسی و آموزشی و اطلاع‌رسانی، می‌توان ریسک و خطرات فرونشست زمین را در گستره ایران‌زمین کاهش داد و سرزمینی با توسعه پایدار برای آیندگان به‌عنوان میراث بر جا گذاشت. این امر به‌طورقطع امکان‌پذیر است و شرط آن، پایبندی جدی به مقررات و ضوابط همه‌شمول و چندمولفه‌ای و اجرای جدی مقررات مصوب و ابلاغ‌شده ازسوی بالاترین مقام اجرایی کشور در این زمینه است. باتوجه به وسعت پهنه‌های فرونشست زمین در ایران و در معرض قرارگیری دارایی‌های ملی فراوان و نیز آثار زیانبار زیست‌محیطی فرونشست زمین، راهکار اولویت‌دار کاهش خطرات فرونشست زمین در گستره ایران «تدوین مقررات ملی فرونشست زمین» به‌عنوان مقررات فراگیر و چندوجهی و همه‌جانبه‌نگر است که باید جنبه‌های الزامی و لازم‌الاجرایی شدن آن به‌طوردقیق تعیین شود. این مقررات حیطه‌های مختلف آب، کشاورزی و طراحی و نگهداری کلیه بناهای باارزش احداث شده و دارایی‌های ملی و آثار باستانی ایران را دربرخواهد گرفت. بخش مهمی از اقدامات کاهش ریسک فرونشست زمین و مقررات ملی فرونشست زمین، مرتبط به کاهش نرخ فرونشست زمین و به‌عبارتی اقدامات مرتبط به جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی است (کاهش بیلان منفی آب‌های زیرزمینی در کشور). بخش دیگری از اقدامات مهم برای کاهش ریسک فرونشست زمین، کاهش در معرض قرارگیری است. به‌عبارت دیگر، جلوگیری از افزایش ریسک فرونشست زمین، خود اقدام مهمی خواهد بود که با اجتناب از بارگذاری‌های احداثی و توسعه‌ای در زون‌های فرونشستی زمین می‌توان آن را محقق کرد. همچنین، انتقال آن دسته از المان‌های واقع در محدوده‌های خطر فرونشست زمین می‌تواند به‌عنوان راهکاری جدی در کاهش ریسک فرونشست زمین در کشور تلقی شود. بخش مهم دیگر در کاهش ریسک فرونشست زمین، کاهش آسیب‌پذیری المان‌های واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین است. اقدامات مربوط به جلوگیری از گسترش آثار مخرب فرونشست در سایت‌ها، جلوگیری از فروریزش زمین، مقاوم‌سازی مستحدثات واقع در پهنه‌های فرونشستی و نیز طراحی برمبنای خطر فرونشست برای آن دسته از المان‌های لازم‌الاجرا، در نهایت می‌تواند منجر به کاهش ریسک فرونشست زمین در کشور شود.

دیدگاهتان را بنویسید

بخش‌های ستاره دار الزامی است
*
*

آخرین اخبار

پربازدیدترین