فقط ابلاغ آیین‌نامه مشکلی را حل نمی‌کند
محمد علیزاده-کارشناس محیط‌زیست
سوم ژوئیه برابر با ۱۲ تیر در تقویم روز جهانی بدون پلاستیک نام‌گذاری شده و این در حالی است که روزبه‌روز بر میزان استفاده از کیسه‌های پلاستیکی افزوده می‌شود. مصرف سالانه ۱۰ میلیون تن پلاستیک، ایران را در جایگاه پنجمین کشور مصرف‌کننده پلاستیک قرار داده است و هر یک از ما روزانه به‌طورمیانگین ۳ کیسه پلاستیکی مصرف می‌کنیم که بیش از ۹۰ درصد بدون استفاده مجدد به چرخه زباله وارد می‌شوند. طبق آمار غیررسمی نیز میزان تولید کیسه‌های پلاستیکی در کشور بیش از ۱۷۷ هزار تن در سال تخمین زده می‌شود که این رقم معادل ۴۹۰ تن در روز است.
آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی ۱۰ آبان ۱۴۰۱ به وزارت کشور، امور اقتصادی و دارایی، نفت، صنعت، معدن و تجارت، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، علوم، تحقیقات و فناوری، آموزش و پرورش، جهادکشاورزی، راه و شهرسازی و سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان ملی استاندارد ایران ابلاغ شد. بر این اساس و به‌موجب ماده (۴) قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت مکلف است، ترتیبی اتخاذ کند تا تولیدکنندگان کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون، از تاریخ ابلاغ این آیین‌نامه طی یک برنامه ۵ساله، سالانه ۲۰ درصد از ظرفیت تولیدی خود را با کیسه‌های سازگار با محیط‌زیست یا زیست تخریب‌پذیر جایگزین کنند. همچنین، در اجرای ماده (۴) قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت با همکاری وزارت کشور موظف هستند که حسب مورد، در راستای کاهش تولید پسماند و محدود کردن تولید، توزیع و مصرف کیسه‌های پلاستیکی حداکثر ظرف ۳ ماه از تاریخ تصویب این آیین‌نامه، شیوه‌نامه‌های مربوطه را اجرایی کنند، اما این آیین‌نامه تا امروز اجرایی نشده است.
برای بررسی اهمیت تصویب این آیین‌نامه و پیامدهای استفاده بی‌رویه از پلاستیک به چند نکته توجه کنید:
ـ پلاستیک‌های معمولی از پلیمرهایی تشکیل شده‌اند که قابلیت تجزیه در محیط را ندارند و در طبیعت برای سال‌های طولانی استمرار دارند. اندازه آنها به‌علت تجزیه‌ناپذیری؛ تحت‌تاثیر عوامل فیزیکی و شیمیایی ـ طبیعی از ۵ میکرون و حتی در حد ناتومتر هم کاهش می‌یابد که متاسفانه پدیده‌ای را تحت‌عنوان تولید میکروپلاستیک‌ها ایجاد می‌کند و باتوجه به ابعاد کوچک‌شان، اثرات منفی روی زیست‌بوم‌ها دارند و می‌توانند از دیواره سلولی عبور و به بافت سلولی نفوذ کنند و به زنجیره غذایی وارد شوند.
ـ پلاستیک‌هایی که در حوضه‌های آبریز شهری و روستایی، بخش‌های کشاورزی و صنعت، پسماندهای شهری یا اقامتگاه‌های تفریحی در طبیعت رها می‌کنیم، طی فرآیندی به منابع آب و در نهایت، زنجیره غذایی منتقل شده و در آن سوی زنجیره، انسان تحت‌تاثیر عوامل پلاستیکی قرار می‌گیرد، از این‌رو همه ما اعتقاد داریم که پلاستیک، خطرناک است.
- از بعد بیولوژیک می‌تواند اثرات زیادی ایجاد کند، چرا که مطالعات انجام‌گرفته در مناطق مختلف جهان نشان می‌دهد که در آب آشامیدنی، نمک‌طعام، بافت آبزیان و حتی در زنجیره غذایی دام و طیور، پلاستیک وجود دارد. بنابراین، غذاهایی مصرفی حاوی میکروپلاستیک است و این میکروپلاستیک‌ها در اندام‌های مختلف بدن مثل کلیه، روده، اندام‌ها، غدد حساس بدن، ذخیره و باعث ایجاد عفونت می‌شود که از نظر پزشکی منشأ بروز سرطان است.
- آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی ابعاد مختلفی دارد و کاهش مصرف کیسه پلاستیکی یا ظروف یک‌بار مصرف و جایگزینی آنها با تجهیزات و مواد سازگار با محیط‌زیست، جزء مواد اصلی این آیین‌نامه است. به‌عبارت دیگر، مواد پلاستیکی باید به‌شکلی ساخته شود که بافت پلیمری آنها بعد از مدتی که در معرض نور خورشید، اکسیژن و رطوبت قرار گرفت، تجزیه شود، به این معنا که به مولکول‌های کوچک‌تر و دی‌اکسیدکربن و مواد مغذی برای خاک تبدیل شود، نه اینکه انبوهی از پلاستیک‌ها را در خاک ذخیره کند. ـ بنابراین صرف نوشتن آیین‌نامه، مشکلی را حل نمی‌کند و به‌طورقطع باید برنامه‌های اجرایی در دستور کار باشد و از ابزارهای نظارتی و بازدارنده کمک گرفت. علاوه بر این، در کنار تمام اقدامات قانونی، بحث فرهنگسازی و اطلاع‌رسانی و آموزش بسیار اثرگذار است که تحقق این موضوع، مستلزم هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی است. - قانون مدیریت پسماند نیز از سال ۸۳ تصویب شده و درحال‌حاضر کمتر از ۵۰ درصد آن اجرایی شده است. بنابراین، این نگزانی وجود دارد که آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی نیز به سرنوشت قانون مدیریت پسماند دچار شود. چنانچه تا سال ۹۱-۹۰ باید کل پسماندهای شهری تفکیک می‌شد، این مسئله الزامی قانونی بود، اما درحال‌حاضر کمتر از ۵ درصد پسماندها به‌صورت اصولی تفکیک می‌شود. بنابراین، صرف نوشتن قانون و آیین‌نامه نمی‌تواند مشکلی را حل کند، مگر آنکه ادارات کل محیط‌زیست و دستگاه‌های اجرایی نظارت کنند. به‌عنوان مثال، بخش صنعت در بحث صنایع بسته‌بندی باید نظارت‌های خودش را اعمال و سازمان ملی استاندارد باید تجدیدنظر و استانداردهای خاص خودش را با تحکم بیشتری ابلاغ کند. آزمایشگاه‌های خاصی باید در این زمینه وجود داشته باشد تا ابزارهای نظارتی نقش موثر خود را ایفا کنند، درحال‌حاضر تعداد آزمایشگاه‌هایی که در این حوزه فعال هستند، محدود است. بنابراین، برای نظارت، به آزمایشگاه‌های تخصصی نیاز داریم. از سوی دیگر، برخی وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های اجرایی مثل وزارت بهداشت، در حوزه‌های دیگر هم بسیاری از برنامه‌ها و تکالیف‌شان روی زمین مانده و باوجود آنکه در آیین‌نامه و قانون مدیریت پسماند به‌صراحت تکالیف مشخص شده است، اما این وزارتخانه تمایلی به فعالیت ندارد، موضوعی که باعث می‌شود نسبت به اجرای آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی دلسرد باشیم.
