حفظ تعادل آبخوانها مقدم است
محمد علایی- مدیرعامل شرکت آب منطقهای خراسان رضوی
کشور ایران از نظر جغرافیایی در کمربند خشک کره زمین قرار گرفته است. کشورهایی که در این کمربند قرار میگیرند یکسری ویژگیهای آبوهوایی دارند. نخست اینکه میانگین بارش بلندمدت این منطقه نسبت به سایر نقاط کره زمین کمتر است. بهعنوان مثال، بنا بر گزارشهای پیشین میانگین بارش در ایران ۲۵۰ میلیمتر در سال بوده اما در حال حاضر از این میزان کمتر شده است. این در حالی است که میانگین بارش جهانی ۷۵۰ تا ۸۰۰ میلیمتر در سال است. دسترسی به این میزان آب موجود نیز با مشکلاتی روبهرو است، چراکه توزیع زمانی و مکانی آن همسان و یکنواخت نیست. توزیع بارشها در کشور ما در طول سال، یکنواخت نیست و بیشترین بارش را در فصل زمستان و بهار داریم. همینطور ۷۵ درصد بارشهای را در کمتر از ۲۵ درصد مساحت کشور داریم که آن هم در شمال ایران و غرب زاگرس است. به همین ترتیب در ۷۵ درصد مساحت کشور کمتر از ۲۵ درصد بارشها را داریم.
ویژگی برجسته دیگر کشورهایی که در کمربند خشک شمالی و جنوبی زمین قرار میگیرند این است که روند بارش در سالهای گوناگون یکسان نیست و برای همین دارای آبوهوای خشک هستند. این درست عکس مناطقی است که در آبوهوای مرطوب یا معتدل قرار دارند. کلمه معتدل بسیار انتخاب درستی برای اقلیم این مناطق است، چراکه نشان میدهد در این مناطق تغییرات بارش از سالی به سال دیگر خیلی زیاد نبوده و متعادل است. برای مقایسه در نظر بگیریم که در استان خراسان رضوی در سال آبی ۹۸-۹۷ میانگین بارش به ۳۴۰ میلیمتر رسید و این در حالی بود که میانگین بارش در این استان ۲۲۱ میلیمتر در سال است اما سال بعد از آن این عدد به ۱۰۷ میلیمتر بارندگی رسید. در حالیکه این دامنه زیاد تغییرات در کشورهایی که خارج از کمربند خشک قرار گرفتند وجود ندارد که ناگهان از ۳۱۰ میلیمتر بارندگی به ۱۰۷ میلیمتر و کمتر از یکسوم برسد.
ویژگی بعدی در کمربند خشک کره زمین، گرم بودن هواست. درجه حرارت در این مناطق بیش از میانگین کره زمین است و به همین دلیل، تبخیر و تعرق هم زیاد میشود که نیاز آبی را بیشتر میکند. ۳ ویژگی که برای این مناطق گفته شد در شرایطی است که ما تغییرات آبوهوایی و گرم شدن زمین را نداشته باشیم اما در حال حاضر این پدیده هم به ویژگیهای اقلیمی این منطقه اضافه شده است. در کشورهایی که در کمربند خشک شمالی و جنوبی قرار گرفتهاند پیامد تغییر آبوهوایی و گرم شدن زمین بسیار بیشتر از کشورهایی است که خارج از این منطقه قرار گرفتند و پیامد گرم شدن زمین خود برای این کشورها خود را به صورت کاهش بارش، گرم شدن هوا، حدی شدن دامنه تغییرات بارش به صورتی که یا خشکسالی ایجاد شود یا «تر»سالی. خصوصیات بارشهای ما هم متفاوت شده است و آن بارشهای آرام و بلندمدت کنار رفته و حال حجم زیادی بارش در زمان کمی میبارد و مشکلات زیادی را ایجاد میکند. از سویی دیگر، کمتر شاهد بارش برف هستیم اما بارش تگرگ شدید شده است. مجموعه این مسائل نشان میدهد کشورهایی که در این دو کمربند خشک شمالی و جنوبی قرار گرفتند باید بحث مدیریت آب را به جد در دستور کار بگذارند. با این وجود در ایران حساسیت به این موضوع کمتر وجود دارد. حساسیت به مدیریت آب توسط قانون و آییننامهها ایجاد میشود. در ایران در بخش آب دو قانون مادر وجود دارد. نخستین قانون مربوط به سال ۱۳۴۷ و دومین قانون مربوط به سال ۱۳۶۱ است. هر دو قانون ابهامات زیادی دارد و فاقد شفافیت لازم است. در هیچ جای قوانین ما اصلیترین وظیفه مدیریت آب کشور که حفظ تعادل آب در آبخوانّها و رودخانههاست، اصلا دیده نشده است. بخش آب وزارت نیرو مکلف است آب موردنیاز شرب، صنعت، کشاورزی و خدمات را تامین کنند. اما این تامین نیاز نباید به صورتی باشد که تعادل آبخوان برهم بخورد. آبخوانهای زیرزمینی راهبردیترین، بینظیرترین ثروت ملی غیرقابل جبران ما است اما این موضوع در قانون دیده نشده است. در قانون باید به صراحت بیاید که مهمترین وظیفه بخش آب کشور تامین آب بخشها با در نظر داشتن حفظ تعادل آبی در آبخوانهاست. در واقع حفظ تعادل آب آبخوانها بر تامین آب اولویت دارد. زمانی که آبهای آبخوانهای ما تعادل خود را از دست بدهد دشتهای ما افت میکند، سطح آب زیرزمینی کاهش مییابند، کیفیت آب شور میشود، زمین نشست میکند، چاهها، چشمهها و قناتها خشک میشود و...