ایران جزو رتبه‌های نخست در فرار مغزها نیست
بهرام صلواتی _مدیر مرکز مهاجرت ایران
همواره آنچه از مهاجرت به‌ویژه مهاجرت نخبگان در کشور گفته و شنیده می‌شود، براساس یک‌سری مغالطه‌کاری‌های آماری است. این آمار باعث شکل‌گیری این تصور شده است که ما در رتبه‌های نخست فرار مغزها در جهان هستیم، در حالی که پژوهش‌ها و مستندات رصدخانه مهاجرت ایران خلاف این ادعا را نشان می‌دهد، چرا که این مرکز با روش‌های علمی و به‌دور از جهت‌گیری‌های سیاسی به بررسی میزان مهاجرفرستی ایران می‌پردازد. این پژوهش‌ها حاکی از آن است هر چند نام ایران جزو کشورهای مهاجرفرست دنیا قرار دارد، اما در رتبه‌های نخست قرار ندارد و کشورمان در حوزه دانشجوفرستی در رتبه هجدهم دنیا قرار دارد. اشتباه‌انگاری و ابهامات موجود ناشی از کم‌کاری آماری برخی نهادها است که باعث شده است این‌گونه در افکار عمومی استنتاج شود که ایران در مهاجرت در جهان رتبه برتر را دارد.
عوامل ایجاد فرآیند مهاجرت
مسئله اصلی این است که ما نباید گسترش پدیده مهاجرت در ایران را تنها به فاکتورهای آماری گره بزنیم. برهمین اساس نیازمند یک تحلیل جامع از عوامل پیشران مهاجرت از کشور هستیم، تا با کمک آن به نگهداشت نیروی نخبه و متخصص خود بپردازیم. از آنجایی که مهاجرت افراد ماهر باعث می‌شود سمت تقاضای بازار نیروی انسانی در بخش دانش‌بنیان دچار کمبودهایی شود، باید ظرفیت‌های جذب و بکارگیری نیروی فارغ‌التحصیل نخبه را در تمامی عرصه‌های اقتصادی افزایش دهیم. با یک بررسی کلی می‌توان این نتیجه را گرفت که ظرفیت جذب و بکارگیری نیروی انسانی ماهر و تحصیلکرده در صنایع و شرکت‌های بزرگ کشور و در بخش‌های مهم اقتصادی، هنوز بسیار پایین است و حجم زیادی از جذب نیرو در کشور به شرکت‌های دانش‌بنیان و موسسات نوپای کوچک و متوسط اختصاص دارد.
بازار کار در ایران نامتعادل است
عامل دیگر به ناتوازنی نیروی انسانی در عرضه و تقاضای بازار کار برمی‌گردد. گفتنی است، آموزش‌هایی که پیش از دانشگاه و بعد از آن به افراد داده می‌شود، به‌روز نیست و مفاد آموزشی منطبق با نیازهای روز جامعه، صنعت و خدمات طراحی و پردازش‌نشده است. این معضل یعنی به‌روز نبودن آموزش در فضای آکادمیک در کشور، معضل بزرگ‌تری را در بخش عرضه بازار کار به‌وجود می‌آورد. اینکه از نظر کمی، نیروی انسانی قابل‌توجهی داریم، اما افرادی که دارای مهارت کلیدی باشند تا بتوانند در صنایع و خدمات امروز کاربردی‌تر عمل کنند، کم است.
ارزان‌ترین نیروهای کار دنیا
اعمال تحریم‌ها مشکلات اقتصادی را در کشور پررنگ‌تر کرده است و این امر باعث شده مسائل معیشتی برای کل نیروی کار در ایران تبدیل به یک دغدغه اساسی شود؛ همچنین در بازارهای جهانی کار، حقوق بسیار قانع‌کننده‌تری برای جذب نیروهای انسانی کشورهای با اقتصاد ضعیف یا متوسط در نظر می‌گیرند. حال این تفاوت در سطح حقوق و دستمزدها باعث می‌شود که نیروی کار ماهر نسبت به مهاجرت و فعالیت در بازارهای فرامرزی تمایل داشته باشد. لازم به‌ذکر است، در حال حاضر نیروی کار ایرانی جزو یکی از ارزان‌ترین نیروهای کار در دنیا است، در واقع می‌توانند با جاذبه‌های مالی که آن سوی آب‌ها ایجاد می‌شود، نیروی کار کاربلد و حرفه‌ای ایران را وسوسه و اغوا کنند.
سهم دانش‌بنیان‌ها در صنایع بزرگ
از آنجایی که کشورهای مقصد مهاجران نیاز مبرمی به نیروی انسانی به‌ویژه ماهر و تحصیلکرده دارند، این کشورها رویکرد اصلی خود را برمبنای تقویت بازار کار از منظر جذب نیروی انسانی از دیگر کشورها گذاشته‌اند، این در حالی است که در کشور ما فرصت‌های جذب نیروی انسانی ماهر وضعیت مناسبی ندارد. باتوجه به فرمایشات رهبر معظم انقلاب که فرمودند: باید تولید ما مبتنی بر محصولات دانش‌بنیان و همچنین اشتغال‌آفرین باشد؛ من معتقدم وجه اصلی این سخن به بخش‌هایی مربوط می‌شود که سهم اندکی برای اقتصاد دانش‌بنیان قائل شده‌اند. برای مثال هنوز در کشاورزی، اقتصاد دانش‌بنیان سهم بسیار پایینی دارد. در دیگر صنایع بزرگ و مادر ما هم این‌گونه است. بیشتر این صنایع سرمایه‌بر هستند تا فناور و دانش‌محور. در کل معضل اصلی در بطن اقتصاد ما نهفته است که باعث شده است امکان بهره‌گیری از نیروی انسانی خود را نداشته باشیم، چرا که اقتصاد ما برمبنای درآمدهای نفتی است نه دانش‌بنیان.
یک فرآیند خاکستری
البته ما می‌توانیم این امید را هم داشته باشیم که جابه‌جایی سرمایه انسانی به خارج از کشور هم نمی‌تواند دارای اثرات و تبعات منفی باشد، چرا که مهاجرت فی‌نفسه یک فرآیند سیاه و سفید نیست. اگر اکنون فرصت جذب و بکارگیری تمامی سرمایه‌های انسانی خود را در بازار کار نداریم، نباید با این توهم جلو برویم که ظرف مدت زمان کوتاه تمام عقب‌افتادگی‌های خود را با جذب نیروی انسانی برطرف کنیم. مشکل ما در بخش وزارت صنعت،معدن و تجارت و کار جدی است. در واقع پای تقاضای نیروی کار ماهر و متبحر در کشور می‌لنگد و عرضه مشکلات کمتر احساس می‌شود و به‌همین‌دلیل همواره ما با مازاد عرضه نیروی کار روبه‌رو هستیم و در ادامه، مهاجرت رخ می‌دهد. ما باید بتوانیم ظرفیت تقاضا را افزایش دهیم و این با همکاری وزارتخانه‌های صنعت،معدن و تجارت، کار و رفاه اجتماعی و کشاورزی هموارتر می‌شود، اما هنوز در ابتدای راه هستیم. امیدوارم با نام‌گذاری امسال، این روند رشد و شتاب بیشتری بگیرد.
