شالوده‌های صنعت هر کشور پیشرفته‌ای، بخش تحقیق و توسعه و میزان انجام پژوهش‌های مرتبط در آن کشور است. وجود واحد تحقیق و توسعه در صنایع مختلف کشور می‌تواند عامل پیشرفت پیوسته و مرتبط با نیازهای یک کشور باشد. در صورت نبود چنین بخشی و پژوهش در زمینه‌های موردنیاز، کشور توانایی لازم برای توسعه و بهبود صنعت خود را نخواهد داشت و آنچه به‌جا می‌ماند، صنعتی راکد و در نتیجه بازاری اشباع است. همین موضوع هم می‌تواند عاملی شود تا شرکت‌های خارجی همسو با نیاز مشتریان بازار این کشور را در اختیار خود بگیرند و بخش داخلی صنعت و تولید رفته‌رفته به مرز نابودی کشیده شود.

اما روی دیگر سکه تعداد فراوان پژوهش‌های انجام‌شده‌ای است که تاکنون فرصت اجرایی در اکوسیستم‌های مختلف صنعتی و دانش‌بنیانی را پیدا نکرده‌اند. صحت این گزاره را می‌توان در رتبه بالای ایران در تولید علم و پژوهش‌های علمی و مقالات و از سوی دیگر، در کاربرد علم در صنعت دید. بی‌شک تفاوت ارقام این دو مولفه حکایت از شکافی عمیق میان آنچه در دانشگاه اتفاق می‌افتد، با آنچه در فضای صنعتی و عملیاتی در حال وقوع است، دارد. به‌گفته بسیاری از کارشناسان پیشتاز در اقتصاد دانش‌بنیان، پیاده‌سازی و اجرای نقشه جامع علمی کشور و ساماندهی نظام ملی نوآوری در گرو نگاه درست به پژوهش است.صمت به‌مناسبت روز پژوهش به اهمیت تحقیق و توسعه و فرآیندهای پژوهشی شرکت‌های دانش‌بنیان به‌منظور ساخت و تولید ابزارهای فناورانه پرداخته است.

تحقیق و توسعه در اعماق دریا

ابراهیم احمدی، مدیر بخش تحقیق و توسعه یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه خدمات مهندسی دریایی در گفت‌وگو با صمت گفت: برای رسیدن به یک محصول کاربردی از دل پژوهش، مراحل و گام‌هایی باید طی شود که هرکدام نیاز به نیروی متخصص، سرمایه کافی و دقت بالا دارد. داشتن مجموعه‌ای خلاق و دارای دانش فنی کافی،نخستین گام در طول این فرآیند است. سپس باتوجه به نیازهای صنعت، هدف و طرحی مشخص می‌شود. باید مطالعات میدانی انجام گیرد تا مشخص شود که انجام این کار صرفه اقتصادی دارد یا نه؟ همچنین باتوجه به تجهیزات و ظرفیت کشور آیا از نظر علمی، توانایی ساخت محصولی موثر وجود دارد؟ پس از طی کردن این مراحل ابزارهای موردنیاز طراحی و فرآیند کار شبیه‌سازی می‌شود.

وی افزود: در صورت مشاهده هرگونه مشکل در شبیه‌سازی، طراحی‌ها اصلاح می‌شوند و بعد روند ساخت و نصب آغاز می‌شود. محصول تولیدشده به‌صورت میدانی آزمایش می‌شود و اگر نیاز باشد، تصحیحاتی روی آن انجام می‌گیرد و سپس در یک پروژه واقعی استفاده می‌شود تا نتایج کار به مشتریان و کارفرما ارائه ‌شود.

احمدی بااشاره به نقش پژوهش در ادوات دریایی گفت: محیط دریا پویا است و ادواتی هم که در این محیط استفاده می‌شود، باید برای این محیط پویا و دینامیک طراحی شده باشد. مشتریان هم متناسب با ماهیت این حوزه دائما خدمات به‌روزی را درخواست می‌کنند و به‌همین‌علت باید به‌طورهمیشگی ادوات و تجهیزات‌مان را توسعه دهیم و به‌روز کنیم. بنابراین، پژوهش رکن اصلی فعالیت‌های شرکت ما محسوب می‌شود.

وی افزود: بخش تحقیق و توسعه واحدهای مختلف را درگیر می‌کند و این واحدها پس از مدتی نتایج تحقیقات خود را به این بخش ارائه می‌دهند و سپس با بررسی این نتایج، دستور تولید صادر می‌شود.

اهمیت تحقیق و توسعه در صنعت کشور

به‌گفته اغلب کارشناسان، توسعه اقتصادی و فنی هر کشوری در گرو حرکت این کشور در مسیر رفع نیازهای خود و در ابعاد بزرگ‌تر رفع نیازهای جهان است. چنین روندی را تنها با پژوهش و تحقیق مستمر و به‌دست آوردن دانش به‌روز می‌توان انجام داد. احمدی در این رابطه گفت: در هر کشوری اگر مبنای کار اقتصادی براساس تحقیق و پژوهش مرتبط با صنعت باشد، کشور از نظر اقتصادی در محدوده فعالیت خودش حرفی برای گفتن خواهد داشت. انجام این کار، مستلزم سنجیدن و ارزیابی شرایط آن منطقه و شرایط اقتصادی‌اش و سپس تهیه ابزار و تجهیزات موردنیاز باتوجه به تحقیقات انجام‌شده و دانش بومی است.

احمدی گفت: برای مثال، ربات ROV که در راستای پژوهش‌های انجام‌شده این شرکت توانسته یکی از نیازهای مهم کشور را برطرف و حتی به دیگر کشورهای حوزه خلیج‌فارس نیز خدمات ارائه دهد و درآمدزایی کند.

ارتباط دانشگاه با صنعت؛ پلی که نیمه‌کاره مانده است

این فعال حوزه دانش‌بنیان گفت: ارتباط ضعیف صنعت و دانشگاه همواره از مهم‌ترین و مزمن‌ترین معضلات کشور بوده است. در کشور ما این ارتباط به‌اندازه‌ای که باید و شاید برقرار نشده است و متاسفانه طرح‌هایی که اساتید دانشگاه‌ها به دانشجوها می‌دهند، عمدتا در راستای صنعت کشور نیستند. هرچند در سال‌های اخیر پویش‌هایی در این زمینه انجام شده است، اما به‌عقیده احمدی، هنوز خود صنایع هم اقدام چندان موثری در این راستا انجام نداده‌اند. حالا با تمهیدات و تشویق‌هایی که از سمت معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری در نظر گرفته شده، امید است تا این ارتباط در سال‌های آینده گسترده شود؛ ارتباطی که می‌تواند چرخ پیشرفت صنایع و اقتصاد کشور را بسیار سریع‌تر از روند کنونی بچرخاند و بسیاری از معضلات بنیادی دیگر را نیز حل کند.

وی بااشاره به ساخت ربات زیردریایی که یکی از دستاوردهای فناورانه مهم کشور محسوب می‌شود، گفت: از تجهیزات نسبتا جدیدی که در دنیا در بخش خدمات مهندسی دریا مورداستفاده قرار می‌گیرد، ربات‌های زیردریایی هستند که با نام ROV شناخته می‌شوند. پیشرفته‌ترین و سنگین‌ترین مدل این ربات‌ها که در کارهای حرفه‌ای مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ ربات ROV ، working class است. این ربات‌ها به‌منظور استفاده در فعالیت‌های زیر دریا مانند پایش خطوط لوله یا نصب و تعمیر تجهیزات زیر دریا کاربر دارند. در ابتدا یک ربات ROV تهیه کردیم و تمام قطعاتش را مدل‌سازی و دوباره سرهم کردیم. از آنجا که این ربات‌ها شامل 2 بخش سازه ربات و واحد کنترل ربات هستند، باید از روی خود ربات واحد کنترلش را می‌ساختیم. در نتیجه، با کمک متخصصان داخلی در بخش‌های برنامه‌نویسی، الکترونیک، مکانیک و واحد دریایی شروع به پژوهش و تحقیق کردیم تا این بخش هم تکمیل و در نهایت، ربات آماده بهره‌برداری شد.

به‌گفته وی، در مرحله اول به‌صورت‌آزمایشی ربات را آزمایش کردیم و توانستیم به کارفرمای ایرانی ثابت کنیم که ربات کار می‌کند. در نتیجه این فرآیند، رباتی که در گذشته فقط توسط شرکت‌های خارجی و با قیمتی گزاف در اختیار بخش‌های موردنیاز کشور قرار می‌گرفت، حالا به‌صورت کاملا داخلی تولید می‌شود و از خروج ارز جلوگیری می‌کند.

وی بااشاره به بخشی از کاربری‌های این ربات زیردریایی گفت: هرجا که غواص نتواند دسترسی داشته باشد یا در مکان‌ها و فعالیت‌هایی که ممکن است انجامش برای غواص بسیار خطرناک باشد، از این ربات استفاده می‌شود. به‌عنوان ‌مثال، برای برش کابل‌های اعماق دریا. در بحث پایش و بررسی خطوط لوله نیز گاهی ممکن است طول لوله‌ای کیلومترها ادامه داشته باشد و تصویربرداری از این لوله‌ها توسط غواصان، ماه‌ها زمان خواهد برد، در حالی که این ربات می‌تواند با سرعت بیشتری این کار را انجام دهد.

تخصص‌گرایی هوشمندانه، آورده پژوهش

محمد زرین‌جویی، کارشناس در زمینه مدیریت تخصص‌گرایی هوشمندانه در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت پژوهش در ایجاد تخصص‌گرایی هوشمند گفت: توسعه اکوسیستم دانش‌بنیان بدون پژوهش و فرآیند تحقیق و توسعه تا حد زیادی امری محال است و کاربرد آن در ابتدای چرخه نوآوری، را می‌توان در هر کشوری دید.کمابیش روند مشابهی در کشورها دارد. یکی از پیامدهای پژوهش و روند تحقیق و توسعه در اکوسیستم نوآوری، انتخاب رویکرد تخصص‌گرایی هوشمندانه از سوی رهبران گروه‌های فناورانه یا دانش‌بنیان است. اصولا تخصص‌گرایی هوشمند یعنی استفاده از ظرفیت‌های مکانی با تلفیق چند سیاست است که در نهایت به بهره‌وری می‌رسد. در کل، فضای کسب‌وکار امروز ما نیازمند متخصصانی است که مجهز به مهارت هستند، نه مدرک. وی افزود: اصلی‌ترین مولفه این راهبرد، ایده مارپیچ نوآوری و ارتباط سه‌جانبه دانشگاه، دولت و صنعت است که به‌تدریج بعد چهارم یعنی جامعه و بعد پنجم به‌معنای محیط طبیعی به این مارپیچ اضافه شد و با عناوینی چون اکوسیستم نوآوری و کارآفرینی از آن یاد می‌شود. تخصص‌گرایی هوشمند باعث شده است، نهادها یا سازمان‌ها از شکل سنتی اولیه خود خارج و به‌شکل امروزی دربیایند. گام نخست، ایجاد و گسترش تخصص‌گرایی هوشمند، پژوهش و اقدامات نیروی انسانی در زمینه تحقیق و توسعه است. برای مثال، ماموریت دانشگاه‌ها از آموزش به پژوهش و خدمت به جامعه رسیده است، همچنین صنایع و بخش خصوصی نیز از شکل و حالت نوآوری بسته که به‌طورمعمول عملکرد جزیره‌ای داشتند، به فعالیت‌ها و نقش خود در ارتباط با همکاری با سایر بازیگران در راستای توسعه منطقه‌ای رسیده‌اند. زرین‌جویی گفت: متاسفانه در کشور ما مدل طراحی‌شده‌ای برای تخصص‌گرایی هوشمندانه وجود ندارد. در اسناد بالادستی به‌دلیل فقدان فرآیندهای پژوهشی و آگاهی، تاکنون چنین راهبردی ذکر نشده است. از جمله این اسناد، سند آمایش علم و فناوری و نوآوری در هر استان است که به‌دلیل نبود ارتباط و همکاری بین بازیگران منطقه از جمله دانشگاه‌ها، صنایع گوناگون، پارک‌های علم و فناوری، موسسات مالی و... به‌دست فراموشی سپرد شده و در حد سخنان مسئولان باقی مانده است. به‌اعتقادمن، لازم است در سطح کلان و خرد مطالعاتی درباره امکان‌سنجی به‌منظور ایجاد راهبرد تخصص‌گرایی هوشمندانه انجام شود. حال برای عملیاتی کردن چنین راهبردهایی باید ارزیابی‌ها و روندهای اجرایی در قالب دستورالعمل‌ها، آیین‌نامه‌ها و... در سند برنامه توسعه لحاظ و حیطه‌ها، حوزه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی مناطق محلی اولویت‌بندی و اجرا شود. بسیاری از تجارب در کشور به‌واسطه یادگیری کوشش و خطا و بدون طراحی مشخص و غیررسمی بوده و باید در قالب برنامه طراحی‌شده‌ای مانند راهبرد تخصص‌گرایی هوشمندانه پیاده شوند.

سخن پایانی

پژوهش یکی از اساسی‌ترین الزامات در تحقق پیشرفت و توسعه همه‌جانبه کشورها است و قدرت و استقلال آنها حتی در زمینه‌های اقتصادی بر پژوهش و تولید علم استوار است. به این دلیل، نوع و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت هر جامعه‌ای محسوب می‌شود. موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه از جمله صنایع، کشاورزی و خدمات به‌نحوی به گسترش فعالیت‌های پژوهشی وابسته است. از این‌رو مهم‌ترین عامل برای رسیدن به توسعه همه‌جانبه، متوازن و جامعه دانش‌محور است. پژوهش یک سرمایه‌گذاری استراتژیک و رمز تحول و کارآمدی در مسیر تعالی و توسعه شاخص‌های کلان و زمینه‌ساز خودکفایی و استقلال اقتصادی و رکن اصلی برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری کشورها است.