حوزه انرژی یکی از مهم‌ترین عوامل ضروری در توسعه اقتصادی جوامع محسوب شده و نقش ویژه‌ای در رشد اقتصادی، رفاه اجتماعی، بهبود کیفیت زندگی و امنیت کشورها ایفا می‌کند. به این ترتیب، اتخاذ تصمیم در راستای سیاست قیمت‌گذاری نفت، تولید و انتقال انرژی و به‌ویژه سرمایه‌گذاری در این بخش، از چالش‌های اساسی و مهم پیش‌روی کشورها به‌شمار می‌رود. با این رویکرد و باتوجه به اینکه مقوله انرژی برای کشورهای پیشرفته، نقش موتور محرکه اقتصاد و تولید ملی را داشته و تضمین‌کننده منافع و امنیت ملی آنهاست، برای ایران نیز چگونگی ساماندهی سیاست‌های بخش انرژی، نقش کلیدی در فرآیند تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دارد. از این‌رو، ضرورت تدقیق در برنامه‌ریزی‌های هدفمند در دوره‌های میان‌مدت و بلندمدت در حوزه نفت و گاز و پس از آن در حوزه سایر انرژی‌ها از جمله انرژی‌های تجدیدپذیر، بیش از پیش نمایان است. ایران دارای ذخایر عمده‌ای از منابع انرژی به‌ویژه نفت و گاز بوده و در این زمینه یکی از غنی‌ترین کشورها محسوب می‌شود. اما قبل از ورود به بحث وضعیت انرژی ایران، لازم است چشم‌انداز انرژی در جهان را موردمطالعه قرار داده و سپس موقعیت خودمان را موردبررسی و ارزیابی قرار دهیم. تحولات بازارهای جهانی انرژی با رشد جمعیت جهانی و تولید ناخالص داخلی کشورها ارتباط مستقیم دارد. باتوجه به اهمیت جمعیت در شکل‌گیری آینده بازار انرژی، برآوردها حاکی از آن است که جمعیت جهانی تا سال ۲۰۴۰ به ۹.۲میلیارد نفر افزایش خواهد یافت که در این میان جمعیت افراد مسن در جهان نیز رو به فزونی بوده و جمعیت افراد در سن کار با کاهش ۳ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۶ به ۶۳ درصد در سال ۲۰۴۰ خواهد رسید، همچنین رشد اقتصاد جهانی تا سال ۲۰۴۰ به‌طور میانگین سالانه ۳.۴درصد افزایش خواهد داشت. از سوی دیگر، نظر به اینکه بازارهای جهانی متاثر از عوامل متعددی همچون عرضه و تقاضای انرژی هستند، بررسی نهادهای بین‌المللی موید نیاز به تامین انرژی در کشورها بوده و حاکی از ایجاد فضای رقابتی شدید در عرضه و تقاضای جهانی است که تقریبا ۹۵ درصد از این افزایش، مربوط به کشورهای در حال توسعه از جمله چین و هند است. همچنین باوجود افزایش تقاضای انرژی‌های تجدیدپذیر نفت به‌عنوان مهم‌ترین منبع سوخت فسیلی در جهان، همچنان بیشترین سهم را در ترکیب انرژی جهانی خواهد داشت. همچنین بررسی‌ها بیانگر آن است که صادرات جهانی نفت پس از سال ۲۰۲۵ به‌تدریج به‌میزان کمتر از ۴۳میلیون بشکه در روز افزایش خواهد داشت که به‌دلیل تقاضای آسیا، اقیانوسیه و افزایش صادرات از خاورمیانه است. البته منطقه روسیه و نیز دریای خزر در افزایش صادرات نفت جهانی کمک خواهند کرد. پیش‌بینی می‌شود سرمایه‌گذاری‌های جهانی بالادستی نفت ۲۰۲۰-۲۰۴۰ افزایش یابد که بیشترین سرمایه‌گذاری‌ها از سوی کشورهای غیرعضو اوپک خواهد بود. برآوردهای انجام‌شده برای نرخ نفت در سال‌های آتی همواره با عدم‌اطمینان مواجه بوده و پیش‌بینی آن در بلندمدت بسیار دشوار است.

در این بین، ایران چهارمین کشور بزرگ دنیا به‌لحاظ دسترسی به ذخایر اثبات‌شده نفت و دومین کشور بزرگ دنیا از لحاظ دارا بودن ذخایر اثبات‌شده گاز طبیعی است. همچنین باتوجه به موقعیت ژئوپلتیکی آن در منطقه و ظرفیت‌های صادرات نفت، گاز و فرآورده‌های پالایشگاهی از فرصت‌های جغرافیایی و استراتژیک مناسب برخوردار است. از همین‌رو انتظار می‌رود گسترش استفاده از تکنیک‌های بهبود و ارتقایافته و بازیافت نفت و در صورت رفع موانع بین‌المللی بتواند به‌نحو قابل‌توجهی، تولید انواع انرژی را افزایش دهد. براساس گزارش‌ها، برآورد تولید نفت ایران از سال ۲۰۲۵ تا سال ۲۰۲۷ با میانگین رشد ۱.۱درصدی در سال به ۴.۷ میلیون بشکه در روز افزایش یابد، البته از عوامل کلیدی در این امر، باید به چگونگی رفع تحریم‌ها، روند تغییرات در نرخ نفت و اصلاح قراردادهای نفتی اشاره کرد. در این سناریو، خالص صادرات نفت خام و سایر فرآورده‌های مایع ایران نیز تا سال ۲۰۲۷ در حدود ۲.۹ میلیون بشکه در روز پیش‌بینی شده است. باتوجه به اهمیت گاز در بخش انرژی ایران، تولید گاز طبیعی نیز با رشد متوسط سالانه ۲درصدی تا سال ۲۰۲۷ به ۲۴۸ میلیارد مترمکعب افزایش خواهد یافت. در این میان، ظرفیت صادرات گاز طبیعی نیز حدود ۱۸میلیارد مترمکعب تا سال ۲۰۲۷ پیش‌بینی شده است. اما آنچه بسیار حائزاهمیت خواهد بود، استراتژی‌های آینده صادرات نفت خام و حضور موثر ایران در بازارهای جهانی نفت خام خواهد بود که بانظر به پیش‌بینی افزایش قابل‌توجه تولید سایر رقبا در بازار نفت خام در منطقه خاورمیانه و شمال افریقا، حفظ سهم موجود ایران از این بازار از اهمیت استراتژیک برخوردار است. در مقابل به‌دلیل افزایش تقاضای این منطقه به گاز طبیعی و استراتژی اتحادیه اروپا برای استفاده بیشتر از سوخت‌های پاک، استراتژی ایران در حوزه اروپا باید بر دستیابی به سهم هرچه بیشتر از بازار گاز و حفظ سهم کنونی از بازار نفت متمرکز شود. اما در حوزه آسیا باتوجه به افزایش فزآینده تقاضای نفت خام، استراتژی ایران به‌عنوان چهارمین تولیدکننده نفت خام جهان، باید دستیابی به سهم حداکثری در بازارهای نوظهور شرق و جنوب‌شرق آسیا باشد و هرگونه افزایش نفت در دسترس برای صادرات ناشی از افزایش تولید به‌سمت این بازارها هدف‌گیری شود. این در شرایطی است که در حال ‌حاضر ما در رتبه چهارم مصرف گاز جهان قرار داشته و باتوجه به اینکه متوسط تولید ناخالص داخلی جهان ۲.۲ برابر ایران است، به این نتیجه می‌رسیم که شدت مصرف انرژی ایران ۴.۴ برابر جهان است. یعنی چنانچه دیگر کشورها برای تولید کالا یا ارائه خدمتی ۱۰ واحد انرژی مصرف کنند، ما برای تولید همان کالا یا ارائه همان خدمت ۴۴ واحد انرژی مصرف می‌کنیم. با این وضع ایران با پرداخت ۱۲۷میلیارد دلار یارانه انرژی در سال و پس از روسیه و جلوتر از چین و عربستان‌سعودی رتبه دوم را به خود اختصاص داده و کلام پایانی اینکه، ایران دارای ذخایر ویژه و عمده‌ای از منابع به‌ویژه نفت و گاز است و از جمله نقاط قوت بخش انرژی ایران می‌توان به مواردی چون دسترسی ایران به ذخایر عظیم اثبات‌شده نفت و گاز، موقعیت جغرافیایی استراتژیک بسیار مناسب ایران و وجود تنوع در فرآورده‌های نفتی، اشاره کرد. همچنین مواردی چون وجود اثرات تحریم‌های بین‌المللی بر صادرات و سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز، عدم‌توجه به تولید صیانتی از مخازن نفتی و نبود چشم‌انداز مناسب برای برنامه‌ریزی در این حوزه از نقاط ضعف است. فرصت‌های پیش‌روی ایران در این صنعت نیز عبارتند از: ظرفیت قابل‌توجه در تولید نفت و گاز، موقعیت ژئوپلتیک ایران در منطقه خلیج‌فارس و افزایش ارزش‌افزوده صادرات با بهبود کیفیت و بهره‌وری پالایش هستند. همچنین تهدیدهای اشاره‌شده نیز شامل اعمال مجدد تحریم‌ها و فشارهای بین‌المللی، عدم‌حضور گسترده سرمایه‌گذاران خارجی در بخش نفت و گاز به‌دلیل فشارهای سیاسی بین‌المللی و عدم‌دسترسی به برخی فناوری‌های برتر بخش نفت و گاز هستند.