چالش‌های اقتصادی صنعت فولاد ایران
سیدمحمدمهدی عمادی دکتری مدیریت تحقیق در عملیات
صنعت فولاد ایران از بخش‌های کلیدی اقتصاد کشور محسوب می‌شود که با مشکلات و چالش‌های اقتصادی قابل‌توجهی روبه‌روست، در حالی که مشکلات و چالش‌های اقتصادی برای تولیدکنندگان فولاد در سراسر جهان وجود دارد، در ایران این مشکلات به‌دلیل تورم بالا، نرخ‌های بهره سنگین، نوسانات ارزی و تحریم‌های بین‌المللی چندین برابر شده و خود را به‌طورجدی‌تری نشان می‌دهند. این چالش‌ها نه‌تنها دسترسی ایران به بازارهای بین‌المللی را محدود کرده، بلکه رقابت‌پذیری و رشد آینده صنعت فولاد کشور را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار داده است.
یکی از مشکلات اصلی که صنعت فولاد ایران با آن مواجه است، نرخ تورم بالا است. در نیمه اول سال ۱۴۰۳، نرخ تورم ایران به‌طورمتوسط ۳۰ درصد بوده که اگرچه نسبت به سال ۱۴۰۲ که ۴۵ درصد بود، اندکی کاهش یافته است؛ اما همچنان فشار زیادی بر کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان وارد می‌کند. تورم هزینه‌های تولید مواد اولیه، انرژی و حمل‌ونقل را به‌شدت افزایش داده است. براساس گزارش انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، هزینه‌های تولید در این صنعت ۳۰ تا ۴۰ درصد افزایش یافته است و شرکت‌های فولاد مجبور به افزایش نرخ محصولات خود شده‌اند. به‌عنوان‌مثال، نرخ بیلت فولادی در سال‌های اخیر ۳۵ درصد افزایش داشته و این مسئله با کاهش تقاضای داخلی همراه شده،همچنین تورم، قدرت خرید مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها را کاهش داده است و صنایع مرتبط با فولاد، مانند ساخت‌وساز و تولید خودرو، خریدهای‌شان را کاهش داده‌اند. در سال ۱۴۰۲، ساخت‌وساز مسکن در ایران ۱۵درصد کاهش یافته که باعث کاهش تقاضا برای محصولات فولادی مرتبط با صنعت ساختمان شده است.
علاوه بر تورم، نرخ بهره بالا در ایران چالش دیگری برای تولیدکنندگان فولاد ایجاد کرده و بانک مرکزی ایران نرخ بهره را بالای ۲۰ درصد نگه داشته که این امر وام‌گیری برای صنایع پرهزینه‌ای مانند فولاد را به‌شدت دشوار کرده است. تولید فولاد نیازمند سرمایه‌گذاری چشمگیری در ماشین‌آلات، فناوری و نگهداری کارخانجات است؛ اما هزینه بالای وام‌گیری، مانع توسعه و نوآوری در این صنعت شده است. این کمبود سرمایه‌گذاری به‌ویژه در دوره‌ای که صنایع فولادی جهان به‌سمت فناوری‌های سبز حرکت می‌کنند، نگران‌کننده است. در حالی که بسیاری از کشورها به‌سمت استفاده از روش‌های تولید فولاد با هیدروژن برای کاهش انتشار کربن حرکت می‌کنند، فولادسازان ایرانی به‌دلیل کمبود منابع مالی هنوز به کوره‌های سنتی وابسته‌اند. این مسئله نه‌تنها هزینه تولید را افزایش می‌دهد، بلکه باعث می‌شود فولاد ایران در بازارهای جهانی که به‌سمت پایداری حرکت می‌کنند، رقابت‌پذیری کمتری داشته باشند.
نوسانات ارزی مشکل دیگری است که فولادسازان ایرانی با آن مواجهند. ریال ایران در سال‌های اخیر به‌شدت در برابر دلار امریکا تضعیف شده است. در سال ۱۴۰۳، نرخ بازار آزاد ریال بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار ریال به‌ازای هر دلار نوسان داشته؛ در حالی که نرخ رسمی نیما ۲۸۵ هزار ریال بوده است. این کاهش ارزش ریال، هزینه واردات مواد اولیه لازم برای تولید فولاد را افزایش داده و باعث افزایش هزینه‌های تولید شده است. علاوه بر این، شرکت‌های فولاد ایرانی با مشکلات عمده‌ای در پرداخت‌های ارزی مواجهند. به‌دلیل تحریم‌ها و محدودیت‌های ارزی، بسیاری از فولادسازان با تاخیر در دسترسی به ارز خارجی روبه‌رو هستند. همچنین وضعیت تخصیص ارز توسط بانک‌های ایرانی به‌صورت نامشخص بوده و این موضوع باعث کمبود نقدینگی در پروژه‌ها و تاخیر در خرید مواد اولیه شده است. مشکلات در انتقالات ارزی به تامین‌کنندگان بین‌المللی نیز از جمله چالش‌های مهمی است که فولادسازان ایرانی با آن دست‌به‌گریبان هستند.
وضعیت اقتصادی کلی ایران به کاهش تقاضای داخلی برای فولاد منجر شده است. تورم بالا و بیکاری که در سال ۱۴۰۲ به ۹.۶ درصد رسید، به‌وضوح خرید مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها را کاهش داده است. صنعت ساخت‌وساز که حدود ۵۰ درصد بازار مصرف فولاد ایران را تشکیل می‌دهد، به‌شدت تحت‌تأثیر قرار گرفته و با کاهش قدرت خرید مواد ساختمانی، تعداد پروژه‌های جدید و تقاضا برای محصولات فولادی مانند میلگرد و تیرآهن به‌شدت کاهش یافته است.
در حالی که بسیاری از کشورهای تولیدکننده فولاد مانند هند و ترکیه با چالش‌های مشابهی مانند افزایش هزینه‌ها و کاهش تقاضا روبه‌رو هستند، آنها با سرمایه‌گذاری‌های کلان در بروزرسانی فناوری‌های تولید و حرکت به‌سمت فولاد سبز توانسته‌اند رقابت‌پذیری خود را حفظ کنند. اما در ایران، مشکلات اقتصادی و دسترسی نداشتن به بازارهای مالی جهانی به‌دلیل تحریم‌ها، در کنار نبود سرمایه‌گذاری کافی در فناوری‌های نوین، صنعت فولاد را به‌طورخاصی آسیب‌پذیر کرده است. ادامه وابستگی به روش‌های قدیمی تولید، رقابت‌پذیری محصولات فولادی ایران در بازارهای جهانی را کاهش داده و آینده این صنعت را در معرض تهدید قرار داده است.
برای مقابله با این مشکلات و تقویت رقابت‌پذیری صنعت فولاد ایران، مجموعه‌ای از اقدامات اساسی ضروری است. کنترل و کاهش تورم که هرچند در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال قبل کاهش یافته، همچنان مقدار آن زیاد است و برای کنترل موثر آن به مدیریت اثربخش‌تری نیاز دارد. همچنین، بهبود دسترسی به منابع مالی از طریق ارائه وام‌های کم‌بهره و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، بروزرسانی تجهیزات و شفاف‌سازی در تخصیص ارز، از جمله اقداماتی است که باید در اولویت قرار گیرد. در نهایت، عارضه‌یابی تخصصی‌تر برای تدوین سیاست‌های جامع‌تر نیاز است تا صنعت فولاد ایران بتواند از این بحران‌ها عبور کرده و جایگاه خود را در بازارهای جهانی تقویت کند.
