منابع‌معدنی از دیرباز موردتوجه بشر بوده و زندگی انسان‌ها را متحول کرده است. بخش معدن و صنایع‌معدنی در ایران نیز یکی از ظرفیت‌های مهم و اثربخش در توسعه پایدار کشور به‌شمار می‌رود. فعالیت در معادن و صنایع‌معدنی می‌تواند به‌عنوان نیروی محرکه و پیشران رشد کشور عمل کند. بخش معدن و صنایع‌معدنی حتی می‌تواند همپای نفت به‌عنوان موتور محرک اقتصاد، عمل کند، اما در طول این سال‌ها به توسعه بخش معدن و صنایع وابسته به آن، توجه کافی نشده است. این بی‌توجهی در نخستین حلقه‌های فعالیت معدنی از جمله در حوزه اکتشاف بیشتر به‌چشم می‌خورد، کمااینکه بی‌توجهی سیاست‌گذاران به اجرای فعالیت‌های حفاری اکتشافی، زمینه‌ساز بروز ضعف‌های جدی در این بخش شده است. صمت برای بررسی این موضوع با سهراب حسینی، دبیر کمیته ماشین‌آلات و تجهیزات انجمن مس ایران، گفت‌وگو کرده است.

چه چالش‌هایی عملکرد جامعه حفاران و به‌دنبال آن، فعالیت‌های اکتشافی را در کشور تهدید می‌کند؟

حفاری یکی از مراحل فعالیت‌های اکتشافی است که تاثیر بسزایی بر بهبود و ارتقای شناسایی ذخایر جدید دارد. به‌دلیل وابستگی صنعت حفاری به واردات و در نتیجه ارزآوری، فعالیت‌های حفاری در ایران چندین مرتبه در سال‌های ۹۰ و ۹۷ و به‌دنبال بروز جهش نرخ ارز، با بحران روبه‌رو شد. این بحران به از میان رفتن فعالیت برخی حفاران قدیمی منتهی شد. در ادامه انجمن حفاران برای رفع این مشکل پا به میدان گذاشت و به تهیه فهرست‌بهای حفاری اکتشافی در رایزنی با ایمیدرو پرداخت.

حفاری اکتشافی در ایران از چه دوره‌ای آغاز شد و چه روندی را پشت‌سر گذاشت تا به شرایط امروز برسد؟

در طول دهه‌های گذشته، اهمیت فعالیت‌های حفاری در کشور مغفول ماند، چراکه معادن یکی از دغدغه‌های سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران نبودند. با گذر زمان و با شناخت مسئولان نسبت به اهمیت فعالیت‌های معدنی در اشتغالزایی و درآمدزایی برای کشور و همچنین توسعه مناطق دورافتاده و محروم، این بخش نیز موردتوجه قرار گرفت، اما بازهم به فعالیت‌های حفاری و تاثیر آن بر اکتشاف و به‌ویژه اکتشافات عمیق، آن‌طور که باید و انتظار می‌رود، توجه نشد.

تاکنون چه اقداماتی برای بهبود فعالیت‌های حفاری اکتشافی در کشور، اجرایی شده است؟

در نیمه نخست سال ۱۳۸۹ انجمن حفاران غیرنفتی با هدف توسعه و رونق معدنکاری در کشور، آغاز به کار کرد. تهیه فهرست‌بهای حفاری اکتشافی برای نخستین‌بار در کشور با همکاری ایمیدرو و سازمان برنامه ‌و بودجه، طراحی دوره آموزشی همراه با سرفصل، سیلابس دروس و زمان‌بندی دوره آموزشی حفاری در سطوح مختلف، برگزاری دوره آموزشی، تهیه استانداردهای عملیات حفاری، رده‌بندی دستگاه‌های حفاری، رتبه‌بندی پیمانکاران حفاری، شاخص‌های مرتبط با نیروی انسانی، رتبه‌بندی پروژه‌های حفاری، دستورالعمل نگهداری ماشین‌آلات حفاری، شاخص عمر لوازم و تجهیزات حفاری، تفاهمنامه با صندوق بیمه سرمایه‌گذاری معدنی، تفاهمنامه مشترک آموزشی با یونیدرو، تفاهمنامه مشترک آموزشی با سازمان فنی و حرفه‌ای کردستان، حضور پیوسته در نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران، حضور در جلسات مشورتی وزارت صمت، اتاق بازرگانی و سازمان‌های مرتبط، جلسات کارشناسی و حل اختلاف فی‌مابین اعضا و کارفرمایان، ارائه توصیه‌نامه و حمایت در راستای تسهیلگری امور اعضا و ... مهم‌ترین اقداماتی هستند که با پیگیری اتحادیه حفاران غیرنفتی به نتیجه رسیده است. در حال ‌حاضر نیز، طی تفاهمنامه‌ای با ایمیدرو مقرر شده است در نیمه نخست سال ۱۴۰۳، برابر ۱۰۰ نیروی متخصص شامل ۱۰ مدرس و کمک‌حفار تربیت شوند تا کمبود نیروی انسانی متخصص در این بخش مرتفع شود.

حفاری‌های اکتشافی در برنامه‌های توسعه‌ای کشور از چه جایگاهی برخوردار هستند؟

در برنامه هفتم توسعه سالانه ۵ میلیون متر حفاری پیش‌بینی‌ شده است. در حالی که مجموع حفاری اکتشافی انجام‌گرفته در کشور در طول تمام سالیان گذشته برابر ۴.۸ میلیون متر برآورد می‌شود. سال گذشته نیز، برابر ۹۰۰ هزار متر حفاری اکتشافی در کشور انجام شد. در واقع باید اعتراف کرد که سیاست‌گذاران برنامه‌ای به‌شدت بلندپروازانه برای حفاری اکتشافی، طرح‌ریزی کرده‌اند که نیازمند تامین ماشین‌آلات است. برنامه هفتم توسعه در شرایطی تدوین شده است که در حال ‌حاضر تنها ۷۰۰ دستگاه در کشور به حفاری کم‌عمق، نیمه‌عمیق و عمیق، مشغول هستند. این دستگاه‌های حفاری، استهلاک بالایی دارند و انتظار می‌رود هر ۵ سال یک‌بار به‌روز شوند. گفتنی است، از میان ۷۰۰ دستگاه یادشده، تنها ۲۰۰ مورد از این ماشین‌آلات به حفاری‌های عمیق اختصاص دارند. بسیاری از این دستگاه‌ها، نیازمند تعمیرات یا اورهال هستند. از عمر بسیاری از این ماشین‌آلات نیز زمان طولانی باقی نمانده، در همین حال از راندمان بسیاری از این تجهیزات کاسته شده، بنابراین نوسازی این تجهیزات بسیار ضروری است. از این‌رو برای تحقق هدف برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه، نمی‌توان به دستگاه‌های موجود در کشور اکتفا کرد.

میزان اکتشاف انجام‌گرفته در ایران و سایر کشورهای معدنی دنیا را چطور ارزیابی می‌کنید؟

براساس اعلام سازمان زمین‌شناسی، تاکنون تنها در ۰.۳ درصد از مساحت کشور، فعالیت اکتشافی انجام‌ گرفته و مجموع سرمایه‌گذاری انجام‌گرفته در این بخش توسط بخش دولتی و خصوصی نزدیک به ۵۰ میلیارد دلار است.در همین حال باید خاطرنشان کرد؛ براساس آمار رسمی تا پایان سال ۱۴۰۰، برابر ۴ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تن ذخیره سنگ‌آهن، ۵ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تن ذخیره سنگ مس، ۹۴ میلیون تن طلا، ۲۱۷ میلیون تن سنگ فلز سرب، ۲۱۲ میلیون تن سنگ روی، ۴۳ میلیون تن سنگ بوکسیت، ۱۷ میلیارد تن سنگ‌آهک، ۲۱ میلیارد تن مصالح ساختمانی، ۴ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تن سنگ تزئینی و نما، در کشور کشف ‌شده است.در کشور کانادا تنها ظرف سال ۲۰۲۲ بیش از ۷ میلیون متر، در روسیه ۴ میلیون متر، در استرالیا ۱۱ میلیون متر و در عمان برابر یک‌میلیون متر حفاری انجام می‌شود. عقب‌ماندگی فعالیت‌های حفاری ایران در قیاس با سایر کشورها در حالی است که هزینه این عملیات در ایران به‌مراتب پایین‌تر است. به‌عنوان نمونه نرخ حفاری در کانادا حدود ۲۰۰ دلار و در ایران برابر ۸۰ تا ۹۰ دلار به‌ازای هر متر است.

چه چالش‌هایی در مسیر فعالیت‌های حفاری اکتشافی در کشور وجود دارد؟

نبود سند استراتژیک اکتشاف مواد معدنی و عدم‌تعیین ناظر قوی بر اجرای آن، یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که فعالیت در این بخش را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد؛ یعنی ما استراتژی نداریم و نمی‌دانیم به‌دنبال اکتشاف چه ماده معدنی باشیم.

مهم‌ترین مانع در مسیر توسعه حفاری اکتشافی در کشور را چه می‌دانید؟

نبود دستگاه حفاری مناسب و به‌روز، بزرگ‌ترین چالشی است که روند فعالیت در این حوزه را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. در این سال‌ها، اهمیت دستگاه‌های حفاری اکتشافی به‌درستی شناخته ‌شده است، اما ورود این تجهیزات به کشور ممنوع شده و فعالان بخش معدن ملزم شده‌اند این تجهیزات را از داخل خریداری کنند.بدون تردید تولید داخلی باید موردحمایت سیاست‌گذاران قرار گیرد، اما از تولیدکنندگان داخلی نیز انتظار می‌رود همزمان روی کیفیت و تیراژ محصولات خود بیشتر کار کنند.در حال‌ حاضر ثبت سفارش و واردات تجهیزات حفاری به کشور بسیار طولانی و زمانبر است. در واقع امکان واردات و خرید دستگاه حفاری به‌آسانی در کشور وجود ندارد. در همین ‌حال تولیدکنندگان داخلی، مشغول ساخت دستگاه حفاری هستند که حتی نمونه مشابه آن را ندیده‌اند و نمی‌توان به آنها اعتماد کرد.

طولانی شدن عمر استفاده از دستگاه‌های حفاری، چه تاثیری بر بهره‌وری فعالیت این تجهیزات دارد؟

یک دستگاه به‌روز حفاری، سالانه ۱۲هزار متر حفاری می‌کند. هر متر حفاری، معادل ۴۰۰ لیتر آب و ۸ لیتر گازوئیل مصرف می‌کند. در حالی که در دستگاه غیراستاندارد یا ماشین‌ حفاری که عمر بالای ۵ سال دارد، راندمان کار دستگاه به نصف کاهش‌ می‌یابد و مصرف منابع انرژی آن نیز ۲برابر خواهد شد؛ بنابراین ممانعت از ورود تجهیزات و دستگاه‌های جدید به کشور، به‌منزله هدررفت منابع است.

توسعه داخلی‌سازی دستگاه‌های حفاری در کشور، چگونه ممکن است؟

تکنولوژی ساخت ماشین‌آلات حفاری، اهمیت بالایی دارد، چراکه روند ساخت این تجهیزات، تاثیر ویژه‌ای بر روند فعالیت آنها دارد. بسیاری از این ماشین‌آلات حفاری که به اسم تولید داخلی عرضه می‌شوند، تنها در کشور ما مونتاژ می‌شوند. بر همین اساس نیز، تاکید می‌شود قبل از خرید این تجهیزات از واحدهای تولید آنها، بازدید به‌عمل آید.بسیاری از دستگاه‌های حفاری ساخت داخل، کیفیت قابل‌قبولی دارند، اما هیچ‌کدام از ماشین‌آلات یادشده، دستگاه حفاری عمیق نیستند. دولت اگر به‌دنبال حمایت از داخلی‌سازی است، باید زمینه ورود این ماشین‌ها و دمونتاژ آنها را فراهم کند. به‌این‌ترتیب امکان بومی‌سازی دانش ساخت این ماشین‌آلات در کشور، فراهم خواهد شد. در همین حال باتوجه به محدودیت‌های کنونی در سایه تحریم، پیشنهاد می‌شود فعالان این صنعت، تمرکز نخست خود را به اجرای فعالیت‌های تعمیر و نگهداری ماشین‌آلات حفاری اختصاص دهند.