باوجود تمام تاکیدی که درباره برنامه‌های آمایش سرزمین شده، هنوز برخی صنایع با تکیه ‌بر جهت‌گیری‌های سیاسی و جلب آرای مردمی ایجاد می‌شوند و توسعه می‌یابند. توسعه در این مسیر اشتباه‌ترین اقدام ممکن است که فرآیند تولید را از سوددهی خارج می‌کند و در همین حال آثار تخریبی قابل‌توجهی را به محیط‌زیست تحمیل می‌کند، بنابراین اصلاح نگاه به توسعه ضروری به‌نظر می‌رسد.

الزامات تولید پایدار و رقابت‌پذیر

مرتضی یزدخواستی، فعال صنعت فولاد در گفت‌وگو با صمت عنوان کرد: الزامات آمایش سرزمین در مسیر احداث صنایع‌معدنی باید موردتوجه قرار می‌گرفت؛ هرچند این الزام در احداث برخی واحدها از جمله طرح‌های هفت‌گانه فولادی موردتوجه قرار نگرفت. در احداث واحدهای فولادی دسترسی به مواد اولیه، تأمین آب و دسترسی به زیرساخت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چراکه زمینه رقابت‌پذیری هرچه بیشتر این واحدها و تداوم تولید آنها را فراهم می‌کند. وی تاکید کرد: بی‌توجهی به الزامات موردبحث موجب شده که درحال‌حاضر در تأمین نیاز صنایع فولاد اصفهان با کمبود آب روبه‌رو شویم. با توجه به کمبود آب موردنیاز صنایع در استان‌های کرمان و یزد خط لوله‌ای از خلیج‌فارس به این مناطق کشیده شده است. در همین حال باید خاطرنشان کرد با توجه به کمبود آب کشور، طرح‌های توسعه صنعت فولاد طی سال‌های اخیر به مجاورت آب‌های آزاد منتقل ‌شده‌اند. وی افزود: علت اصلی برای بی‌توجهی به شاخصه‌های جانمایی و آمایش سرزمین در احداث واحدهای فولادی را باید تأثیر این صنایع بر توسعه مناطق مختلف و اشتغالزایی عنوان کرد، هرچند در چنین شرایطی بهره‌وری در این صنایع و رقابت‌پذیری تولید آنها با اماواگر روبه‌رو می‌شود. برای احداث واحدهای صنعتی باید شرایط بهینه‌ای از منظر در دسترس بودن زیرساخت‌ها، مواد اولیه، دسترسی به مسیرهای تجاری و سایر منابع تعیین شود. باتوجه به فاکتورهای یادشده منطقی‌ترین گزینه برای احداث واحدهای فولادی را باید در مجاورت آب‌های آزاد دانست، همان‌طور که درحال‌حاضر نیز طرح‌های توسعه صنعت فولاد به هرمزگان و چابهار منتقل ‌شده‌اند.

احداث نیروگاه برای تامین برق موردنیاز فولاد مبارکه زمینه تامین برق مردم آن منطقه را نیز فراهم کرده است. بنابراین، احداث صنعت فولاد زمینه رشد پایدار را فراهم می‌کند. در همین حال احداث صنعت فولاد در یک منطقه به‌منزله ایجاد موقعیت‌های شغلی متعدد مستقیم و غیرمستقیم است. همین اشتغالزایی زمینه رشد پایدار را فراهم می‌کند. بااین‌وجود ظرفیت‌های هر منطقه برای توسعه نیز باید موردتوجه قرار گیرند.

کاهش تخریب محیط‌زیست

حسن حسینقلی، فعال بخش معدن در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: حیات بشر در زمین به‌منزله تخریب محیط‌زیست است. تمامی فرآیندهای تولیدی، لطماتی را به طبیعت تحمیل می‌کند؛ بااین‌وجود نمی‌توان مانع زندگی بشر شد، البته می‌توان آسیب‌های ناشی از فعالیت‌های بشر در همه حوزه‌ها به محیط‌زیست را به حداقل رساند. وی افزود: فعالیت در بخش معدن و صنایع‌معدنی نیز آسیب‌هایی را به طبیعت تحمیل می‌کند؛ بااین‌وجود باید تاکید کرد اثرگذاری فعالیت‌های معدنی بر طبیعت، محدودتر است. از کل مساحت کشور، ۷ درصد مورد بررسی‌های اکتشافی قرارگرفته است. ۳ درصد از این ۷ درصد، پروانه بهره‌برداری دارد و تنها در یک درصد مساحت کشور، فعالیت‌های بهره‌برداری معدنی و استخراج انجام می‌شود، بنابراین انتظار می‌رود میزان اثرگذاری فعالیت‌های معدنی و همچنین تخریب آنها به‌طور همزمان موردتوجه قرار گیرد.

حسینقلی گفت: فعالان بخش معدن هرساله سهمی را باعنوان حقوق دولتی پرداخت می‌کنند. دولت نیز هیچ تخفیفی در دریافت این حقوق دولتی نمی‌دهد و هرساله نیز این مبلغ را افزایش می‌دهد. دولت موظف است ۱۲ درصد حقوق دولتی را در اختیار منابع طبیعی و سازمان محیط‌زیست قرار دهد تا این منابع مالی به بهسازی تخریب‌های محیط‌زیستی تعلق گیرد، بنابراین دولت در قبال به حداقل رساندن آسیب‌های محیط‌زیستی مسئول است و باید اقدامات لازم را در این بخش اجرایی کند.

وی افزود: باوجود آسیب‌هایی که فعالیت‌های معدنی به محیط‌زیست تحمیل می‌کنند، اما نمی‌توان منکر اثرات مثبت اقتصادی و حتی اجتماعی این دست فعالیت‌ها شد و آنها را متوقف کرد. تنها باید با ساماندهی شرایط، این آسیب‌ها را به حداقل ممکن کاهش داد.

این فعال بخش معدن گفت: ذخیره‌سازی باطله‌های به‌جامانده از فرآوری معدن، دیگر چالش دائمی میان سازمان محیط‌زیست و معدنکاران است، درحالی‌که در تمام دنیا مکانی برای ذخیره‌سازی باطله تحت‌عنوان سد باطله اختصاص داده می‌شود، درواقع انتظار می‌رود این باطله‌ها در مکانی به‌درستی انبار شوند تا چالشی دراین‌باره حاصل نشود. چنانچه تعامل میان فعالان محیط‌زیستی و معدنکاران افزایش یابد و همچنین اقدامات معدنی و محیط‌زیستی در دنیا رصد شود، زمینه‌ای برای رفع این دست مشکلات در کشور فراهم می‌شود. حسینقلی افزود: همزمان از معدنکاران نیز انتظار می‌رود، اهتمام خود را به کار ببندند تا آسیب به محیط‌زیست را به حداقل ممکن کاهش دهند.

وی در پایان گفت: در سال‌های اخیر طرحی مطرح شد که مبنی بر آن معدنکاران به‌جای پرداخت سهمی به دولت برای اصلاح محیط‌زیست، خودشان این هزینه را به‌شخصه متقبل شوند. این طرح با نمایندگان مجلس و در جلسات مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی مطرح شد، اما به نتیجه نرسید، پس هنوز نظارت دقیقی بر نحوه هزینه‌کرد این سهم توسط دولت و اختصاص هزینه بازسازی طبیعت وجود ندارد، بنابراین از دولت انتظار می‌رود نسبت به هزینه‌کرد خود برای بازسازی طبیعت پس از فعالیت‌های معدنی، شفاف باشد.

سخن پایانی

با نگاهی مختصر به نقشه جانمایی واحدهای فولادسازی، آهن اسفنجی، گندله‌سازی، کنسانتره‌سازی و همچنین معادن سنگ‌آهن ایران و مقایسه آنها با جانمایی واحدهای فولادسازی کشورهای موفق در این صنعت، می‌توان کاملا متوجه پیچیدگی گره به وجود آمده در این واحدها با صرف میلیاردها دلار هزینه برای آنها شد. سیاست جانمایی واحدهای فولادی در مرکز کشور در زمان جنگ تحمیلی به دلیل استراتژیک بودن آنها بود که قابل‌پذیرش است، اما جانمایی واحدهای تازه‌تاسیس بعد از جنگ در مرکز کشور و در کل مناطق غیرکارشناسی به‌هیچ‌عنوان توجیه‌پذیر نیست. امروزه با پیشرفت علم، نرم‌افزارهایی که بتوانند بهترین نقطه جهت احداث واحدهای فولادی را با در نظر گرفتن تمامی شرایط و محدودیت‌ها تعیین کنند، در دسترس قرار دارند. متاسفانه مشکل موجود تقریبا غیرقابل‌ حل بوده و تا سالیان سال گریبان صنعت فولاد ایران را خواهد گرفت. تنها راه‌حل موجود در این زمینه تخصیص صحیح و ایجاد ارتباط منطقی بین حلقه‌های زنجیره فولاد است که بتوان زیان حاصله از جانمایی اشتباه را به حداقل رساند. چالش یادشده مختص صنعت فولاد نیست و در سایر بخش‌های معدن و صنایع معدنی نیز به‌چشم می‌خورد. به‌عنوان‌مثال ایرادات و انتقادات بسیاری برای توسعه معادن به چشم می‌خورد که رفع بازنگری در آنها ضروری است.