صنعت فولاد همواره در برنامه‌های توسعه‌ای کشور موردتوجه قرار داشته تا جایی‌که در افق ۱۴۰۴، تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری شده است. در واقع دولت‌ها نگاه مثبتی به توسعه این صنعت دارند، هرچند انتقادهایی به سیاست‌های حاکم بر این زنجیره وارد است. بر همین اساس نیز تامین پیش‌نیازهای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد همچون تامین مواد اولیه، رشد همگون زنجیره فولاد و همچنین ارتقای صنایع تبدیلی و تکمیل زنجیره ارزش‌افزوده آن‌طور که باید موردتوجه سیاست‌گذاران قرار نگرفته است. به‌عنوان مثال، تولید ۵۵ میلیون تن فولاد یادشده، با چالش تامین سنگ آهن روبه‌رو است و برای تامین مواد اولیه این حجم از تولید نیازمند واردات خواهیم بود. چنانچه رفع این کمبود در اولویت کارها و سیاست‌های دولتمردان قرار گیرد باید اکتشاف و استخراج سنگ آهن جدی گرفته شود. گفتنی است این کمبود در حلقه‌های گندله و آهن اسفنجی نیز مشهود است و باید راه‌حلی برای رفع آن اندیشید.

با نگاهی کلی به شرایط حاکم بر زنجیره فولاد می‌توان اینطور برداشت کرد که ساماندهی، تدوین برنامه راهبردی و استراتژی برای تکمیل زنجیره ارزش و صنایع تبدیلی فولاد در این سال‌ها مغفول مانده است. صنایع لوله‌وپروفیل، نورد، تولید ورق و... باید همپای توسعه ظرفیت شمش فولاد، توسعه یابند. با این وجود، هیچ برنامه مشخصی که دربردارنده استراتژی کلان و برنامه راهبردی و تسریع فرآیند سرمایه‌گذاری در حوزه صنایع تبدیلی باشد، تنظیم‌نشده است. درواقع توسعه صنعت فولاد تنها با تکیه‌بر افزایش ظرفیت تولید فولاد خام موردتوجه دولت‌ها بوده است.

در تمامی سال‌های گذشته، صنعت فولاد ایران از منظر ظرفیت تولید رشد داشته است. این رشد در نهایت موجب شد ایران در سال ۲۰۲۰ از منظر بیشترین رشد تولید در جایگاه سومین کشور برتر جهان قرار گیرد. در همین حال، براساس آمار منتشرشده از سوی مراجع رسمی جهانی، میزان تولید فولاد کشور در سال گذشته میلادی حدود ۲۹ میلیون تن گزارش شده است. در همین حال، میزان تولید فولاد کشور در سال ۲۰۱۹ برابر ۲۵.۶ میلیون تن برآورد شده؛ بنابراین رشد تولید فولاد کشور در سال ۲۰۲۰ برابر ۱۳.۶ درصد گزارش شده است.

این رشد در سایه توسعه طرح‌های فولادی کشور محقق شده و در همین حال بهره‌گیری از توان بخش خصوصی و راهبری ایمیدرو نیز در تحقق این هدف به‌شدت موثر بوده است. بدین‌ترتیب و با وجود تلاش‌های انجام‌شده ایران در جایگاه دهمین فولادساز برتر جهان جای دارد. در ابتدای فعالیت دولت یازدهم زنجیره فولاد با کمبود مواد اولیه همچون کنسانتره و گندله روبه‌رو بود. همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره شد، نبود سیاست‌های درست در این زنجیره زمینه این ناهمگونی را فراهم کرده است. البته با وجود اقدامات انجام‌‌شده در سال‌های ۹۲ تا ۹۷ بخشی از این کمبودها برطرف شدند، در همین حال، شاهد درخشش و توسعه صنایع فولاد بودیم.

در ادامه باید خاطرنشان کرد سرانه تولید و مصرف فولاد یکی از شاخص‌های مهم در ارزیابی توسعه‌یافتگی کشورها شناخته می‌شود. ایران از ظرفیت‌های متعددی در حوزه منابع معدنی به‌ویژه سنگ آهن و همچنین انرژی برخوردار است؛ بنابراین در طول سال‌های گذشته توجه ویژه‌ای به این صنعت شده است.

در اغلب سال‌های گذشته توسعه صنعت فولاد موردتوجه سیاست‌گذاران و دولتمردان بوده است. با این وجود در برخی سال‌های دهه ۸۰ این روند رو به رشد معکوس شد. در این سال‌ها نه‌تنها شاهد رشد و پیشرفت صنعت فولاد نبودیم، بلکه این صنعت حتی در مواردی عقبگرد را هم تجربه کرد. در همین حال، طرح‌های توسعه صنایع فولاد کشور نیز براساس جانمایی اشتباهی احداث شدند. بخشی از واگذاری‌های صنایع فولادی در همان دوره شکل گرفت که با هدف چابک‌سازی و اصلاح شیوه مدیریتی بود اما نتیجه مثبتی به همراه نداشت.

بنابراین در حال‌حاضر انتقادهای جدی به جانمایی برخی طرح‌های فولادی کشور وارد است، تولید فولاد صنعتی آب‌بر است با این وجود در مواردی شاهدیم که واحدهای فولادی کشور در مناطق خشک احداث شده‌اند. در چنین شرایطی، انتظار می‌رود فاز بعدی طرح‌های توسعه این صنعت به مجاورت آب و دریای خلیج‌فارس منتقل و بدین‌ترتیب چالش دسترسی صنایع به آب برطرف شود.

خوشبختانه در طول سال‌های اخیر اقدامات مثبتی برای بهبود شرایط تولید در زنجیره فولاد اجرایی شده است. بدین‌ترتیب بخشی از این چالش‌ها برطرف شده‌اند اما همچنان شاهد ناهمگونی در این زنجیره هستیم. هرچند جایگاه صادرات و تامین نیاز داخل مشخص‌شده اما در همین زمان با چالش توزیع نادرست مواد اولیه تولید در زنجیره فولاد روبه‌رو هستیم. امید می‌رود سیاست‌گذاران جدید ضمن شناخت و اهمیت جایگاه برنامه‌ریزی بر توسعه صنایع، در مسیر بهبود عملکردی واحدهای فولادی کشور گام بردارند.