به ‌ باور کارشناسان، باوجود برنامه ‌ های خوبی که در این نقشه راه تعریف شده، هنوز در بخش ‌ های گوناگون با مشکلات زیادی مواجهیم که راه را برای فعالان این بخش ناهموار کرده است. ضمن اینکه باتوجه به شرایط اقتصاد کشور، تحقق آنها هم دور از ذهن است. تلاش کردیم درباره میزان تحقق اهداف پیش ‌ بینی ‌ شده در این نقشه راه به داده ‌ های قابل ‌ اتکایی دسترسی پیدا کنیم که متاسفانه موفقیت ‌ آمیز نبود. البته بیش از ۸ ماه از سال ۱۴۰۱ گذشته و وضعیت صنعت کشور از دید صاحب ‌ نظران و فعالان این بخش که به ‌ طور ملموس با مشکلات آن دست ‌ و ‌ پنجه نرم می ‌ کنند، می ‌ تواند بازخوردی باشد از میزان تحقق این اهداف.

در نقشه راه وزارت صنعت، معدن و تجارت برای سال ۱۴۰۱، رشد بخش صنعت کشور ۱۲.۵ درصد هدف ‌ گذاری شده و صمت با این توجیه که بیش از دوسوم از سال گذشته از کارشناسان صنعت کشور درباره کم ‌ وکیف تحقق این نقشه ‌ راه گفت ‌ وگو کرده که در ادامه می ‌ آید. با صمت همراه باشید.

ضعف در تدوین سند بالادستی

آرمان خالقی، کارشناس حوزه صنعت درباره کلیت نقشه راه بخش ‌ های گوناگون اقتصاد کشور در گفت ‌ وگو با صمت اظهار کرد: بهمن سال گذشته پس از دستور رهبر معظم انقلاب، بنا بود نقشه راه یا استراتژی راهبردی توسعه صنعتی کشور در حوزه ‌ های گوناگون تدوین شود. رئیس ‌ جمهوری بلافاصله پس از دستور رهبر معظم انقلاب، ماموریت اجرای آن را به معاون اول داد و بنا بر این بود که براساس نظر صاحب ‌ نظران، این نقشه راه مشخص شود. در این زمینه ابتدا یک ‌ سری کارها انجام، اما بعد از مدت کوتاهی پروژه متوقف شد. خالقی افزود: در حال ‌ حاضر همچنان معاون اول رئیس ‌ جمهوری، عهده ‌ دار اجرای این پروژه هستند و قرار است راهبرد توسعه بخش صنعت کشور را تنظیم کنند.

این کارشناس حوزه صنعت گفت: استراتژی توسعه صنعتی، یک راهبرد بالادستی است و تنها راهبرد داخلی وزارت صنعت، معدن و تجارت نیست و یک نقشه راه است که قرار است به ما بگوید به ‌ عنوان ‌ مثال در صنایع گوناگون مانند پتروشیمی، انرژی، کشاورزی و... چه اقداماتی انجام دهیم تا چه اهدافی محقق شوند. قاعدتا این یک سند فرابخشی است که عده ‌ ای عامل اجرای مسئولیت ‌ های خاص آن هستند که ماموریت مستقیم آنهاست و عده ‌ ای دیگر، بسترساز توسعه صنعتی کشور هستند؛ یعنی وظایف نهادی مانند وزارت راه ‌ وشهرسازی در توسعه ارتباطات، حمل ‌ ونقل و لجستیک است و وزارت نیرو در تامین انرژی. خالقی اظهار کرد: در این راهبرد همچنین باید مشخص باشد هر یک از نهادها براساس سهم و نقشی که در توسعه اقتصادی کشور دارند، در چه بازه زمانی باید چه کاری را انجام دهند.

وی افزود: چون هنوز رویکرد درستی در این زمینه نداریم، هر وزارتخانه ‌ ای سعی دارد، یک برنامه بنویسد و به ‌ باور خود توسعه ‌ ای به فراخور سلیقه مسئولان آن وزارتخانه محقق کند. این کارشناس حوزه صنعت ادامه داد: وزارت صنعت، معدن و تجارت هم، چنین وضعیتی دارد. از آنجایی که نقشه راه جزو اسناد بالادستی است، باید اهداف مشخص و زمان ‌ بندی ‌ شده باشد و در آن تعیین شود در چه بخشی برمبنای آمایش سرزمین باید چه ‌ کارهایی انجام داد. این مسیر تقریبا با برداشت خود وزارت صنعت، معدن و تجارت تعریف می ‌ شود و هنوز نتوانسته ارتباطی با تعهدات و عملکرد سایر وزارتخانه ‌ ها داشته باشد؛ از این ‌ رو می ‌ توان گفت در سند بالادستی ضعف داریم و هنوز نتوانسته ‌ ایم اهداف ‌ مان را به ‌ طور دقیق در این سند تدوین کنیم.

خالقی در پاسخ به اینکه آیا وزارت صنعت، ‌ معدن و تجارت می ‌ تواند اهداف نقشه راه را محقق کند یا خیر، اظهار کرد: اگر برنامه ‌ ها قبل از به مسئولیت رسیدن افراد تعیین شده باشند، معمولا اهداف را خیلی بزرگ در نظر می ‌ گیرند، اما وقتی به اجرا می ‌ رسند و تعهد زمان ‌ دار و مخصوصا تحقق اهداف در زمان کوتاهی را می ‌ دهند، معمولا واقعی ‌ تر و عمل ‌ گرایانه ‌ تر می ‌ شوند؛ مگر اینکه برنامه بلندمدت باشد و به دوران بعد از مسئولیت برسد که دیگر بازخواستی در کار نباشد.

عدم ‌ دسترسی به اطلاعات شفاف

این کارشناس حوزه صنعت درباره میزان تحقق اهداف، گفت: درباره برنامه ‌ هایی که وزارت صنعت، معدن و تجارت در نقشه راه یک ‌ ساله مشخص کرده، چند موضوع مطرح است؛ اولا اینکه این نقشه راه و برنامه ‌ های آن را خود وزارتخانه تدوین کرده و برای تدوین نهایی آن، نظرات صاحب ‌ نظران این بخش را جویا نشده است. خالقی افزود: موضوع دوم اینکه طبق هدف ‌ گذاری انجام ‌ شده باید ابتدای سال یک ‌ سری اعداد و ارقام اعلام می ‌ شد مبنی بر اینکه در چه بخشی کجا هستیم و به چه نقطه ‌ ای خواهیم رسید. مثلا تیراژ تولید در صنایع گوناگون چقدر است و طبق هدف ‌ گذاری ‌ ها، قرار است به کجا برسد. صادرات در چه نقطه ‌ ای ایستاده و به کجا خواهد رسید. اینها مواردی است که خیلی شفاف درباره آنها بحث و اظهارنظر نشده است.

وی تاکید کرد: با اوصاف یادشده، درباره تحقق یافتن یا نیافتن آنچه در نقشه راه وزارت صنعت، معدن و تجارت تعیین ‌ شده نمی ‌ توان اظهارنظر کرد، چون آماردهنده وزارتخانه است و قاعدتا باید نقطه شروع و نهایی را تعیین کند و در نهایت در زمان ‌ بندی مشخصی، هر یک از این اهداف که محقق شده را ابلاغ کند تا کارشناسان بتوانند عملکرد قبل و بعد از تدوین این اهداف را مقایسه و درباره میزان تحقق این اهداف اظهارنظر کنند و دلایل اینکه در برخی بخش ‌ ها هدفی محقق نشده یا میزان تحقق کم بوده مشخص شود.

خالقی گفت: آمار رشد صنعتی در اختیار وزارتخانه است و در این زمینه اطلاع ‌ رسانی نمی ‌ شود. البته مرکز ملی آمار هم باید پاسخگو باشد و به ‌ عنوان یک ‌ نهاد فرابخشی به ‌ طور مستقل اطلاعات مربوط به بخش ‌ های گوناگون را استخراج کند و در اختیار کارشناسان و مسئولان قرار دهد تا به توسعه صنعتی کشور کمک کند. در واقع آماری که وزارتخانه ارائه می ‌ دهد بیشتر درباره عملکردی است که در یک برهه زمانی داشته، اما نهاد مستقلی برای اینکه چگونه عمل و چه اقداماتی به ‌ طور واقعی انجام شده، صحت ‌ سنجی کند، نداریم.

تحقق نقشه راه به شرطهاوشروطها

محمود تولایی، کارشناس و فعال حوزه صنعت درباره اینکه آیا هدف ‌ گذاری در نقشه راه وزارت صنعت، معدن و تجارت برای بخش صنعت درست است و کمکی به توسعه این بخش می ‌ کند یا خیر، در گفت ‌ وگو با صمت گفت: در اینکه هدف ‌ گذاری، داشتن برنامه ‌ ریزی و استراتژی به رشد اقتصادی کمک می ‌ کند، شکی نیست، اما به ‌ شرطها و شروطها. شرط تحقق هر هدفی، فراهم بودن لوازم اجرای برنامه ‌ ها در راستای رسیدن به آن هدف است. اگر در برنامه ‌ ای ملزومات رسیدن به مقصد نهایی فراهم نباشد، طبعا آن برنامه راه به ‌ جایی نخواهد برد. در این سال ‌ ها، برنامه ‌ های اقتصادی گوناگونی در بخش ‌ های مختلف تدوین و اجرا شده ‌ و ما شاهدیم که میزان تحقق برنامه ‌ های پنج ‌ ساله، بسیار کم است و برنامه ‌ های یک ساله مانند بودجه هم معمولا محقق نمی ‌ شوند.

تولایی افزود: برای اینکه در این چرخه گرفتار نشویم، پیشنهاد من این است که موازی با این برنامه ‌ ها، یک برنامه پیوست نقشه راه بگذارند. مثلا مشخص شود برای دستیابی به رشد ۱۲ . ۵ درصدی بخش صنعت با چه مسائلی مواجهیم. به ‌ عنوان نمونه، مشکلات بانکی داریم که باید حل شود یا در توسعه صادرات مشکلاتی مانند مسائل مربوط به بازگشت ارز، حمل ‌ ونقل و... داریم یا در بخش تولید با مشکل در تامین مواد اولیه، نقدینگی و... مواجهیم.

وی درباره میزان تحقق اهداف اظهار کرد: اگر در نقشه راه موانع را در کنار اهداف بیاورند، می ‌ توانیم امیدوار باشیم ۷۰ تا ۸۰ درصد این اهداف محقق شود؛ در غیر این صورت، برنامه تبدیل می ‌ شود به فهرستی از آرمان ‌ ها و آرزوهای صرف که مقصد نهایی ندارند یا آن ‌ قدر دور از دسترس هستند که به بیراهه می ‌ روند. البته داشتن آرمان ‌ های بلند و دیدگاه ‌ های کلان برای آینده دور، خیلی خوب است، اما مهم ‌ تر این است که خوب عمل کنیم و گام ‌ به ‌ گام پیش برویم.

تولایی افزود: کاملا مشخص است اهدافی که وزارتخانه در نقشه راه تعریف کرده در بدنه اجرایی کشور با موانعی روبه ‌ رو خواهند شد. به ‌ عنوان ‌ مثال، درگاه مجوزهای کسب ‌ وکار، یکی از موانع بزرگ برای بخش صنعت است و در نقشه راه باید به این مورد توجه شود. پس باید بعد از تعیین مثلا هدف رشد صنعتی ۱۲ درصدی، موانع در مسیر تحقق آن مشخص و راهکارهای اجرایی برای برطرف کردن آنها ارائه شود. این موانع یا ساختاری هستند یا قانونی یا اینکه فقط یک ‌ سری رویه ‌ های غلط هستند که باید اصلاح شوند؛ در غیر این صورت، تحقق برنامه ‌ ها بعید به ‌ نظر می ‌ رسد.

این کارشناس صنعت در ادامه اظهار کرد: واقعیت این است که در کشور، استراتژی صنعتی نداریم، اما در همین هدف ‌ های کوتاه ‌ مدتی که تدوین و به ‌ عنوان برنامه ابلاغ می ‌ شوند هم موانع مشخص هستند. اگر قرار است یک مسیر ۱۰۰ کیلومتری را طی کنیم باید توجه کنیم مسیر خاکی است و اینکه سرعت ‌ گیرهایی دارد که از سرعت ما کم می ‌ کند. پس در برنامه ‌ های موازی، باید آسفالت کردن این جاده را بگنجانیم و سرعت ‌ گیرهایی را که از سرعت ما کم می ‌ کنند، شناسایی کنیم. پس باید در زمان تعیین اهداف کلان نقشه راه به موانعی که وجود دارد نیز همزمان اشاره ‌ کنیم و راهکار ارائه دهیم تا از مسیر اصلی دور نشویم و بتوانیم به مقصد برسیم یا حداقل به مقصد نزدیک شویم.

تولایی افزود: درباره تحقق رشد مثبت در بخش صنعت، چون مراکز مختلف، اطلاعات آماری را می ‌ دهند، عدم ‌ توازن داریم و واقعیت این است که رشد مثبت در برخی بخش ‌ ها محقق شده و در بخش ‌ هایی هم این رشد منفی بوده است. البته به ‌ نظر من، امسال اوضاع کلی صنعت مناسب بوده، اما در بخش مبادلات، صادرات و تامین مالی وضعیت بسیار نگران ‌ کننده است و اگر اقداماتی در این زمینه انجام نشود، تاثیر آن ادامه ‌ دار خواهد بود. وی تاکید کرد: از آنجایی ‌ که طی سال ‌ ها فعالیت و برنامه ‌ ریزی در سطوح گوناگون، موانع را می ‌ شناسیم، بهتر است به ‌ جای تصویرگری صرف، به این ‌ سوی ماجرا هم نگاه و با شناسایی موانع، تحقق اهداف را امکان ‌ پذیرتر کنیم.

بروکراسی برای حل بروکراسی

این فعال صنعت در پاسخ به این سوال که مشکل عمده بخش صنعت کشور را چه می ‌ دانید، اظهار کرد: عمده مشکلات ما ساختار بروکراسی است. مشکل اصلی اقتصاد، صنعت و تولید گرفتاری در یک چرخه پیچیده بروکراسی است که برای حرکت در یک مسیر مشخص مانع ایجاد می ‌ کند. در این میان، بدترین وضعیت این است که دولت و مجلس برای رفع بروکراسی، بروکراسی دیگری تعریف می ‌ کنند. تولایی در پایان اظهار کرد: قطعا تدوین نقشه راه لازم است، اما بهتر است موانع تحقق اهداف شناسایی و برنامه ‌ ها گام ‌ به ‌ گام تعریف شود و در بازه ‌ های زمانی کوتاه درباره میزان تحقق اهداف و موانعی که در مسیر آنها برداشته شده، گزارش داده شود.

سخن پایانی

چه انتظاری از یک نقشه داریم؟ به ‌ راستی آیا غیر از این است که یک نقشه راه باید با علائم و نشانه ‌ ها و اعداد و ارقام ما را به مقصد برساند. همیشه این ‌ گونه بوده که روی کاغذ از آرمان ‌ های خوبی سخن به میان آورده ‌ ایم، اما در نهایت به بیراهه رفته ‌ ایم. گاه به بیراهه رفتن هم می ‌ تواند کمک کند؛ البته در شرایطی که اطلاعات آماری دقیقی در اختیار داشته باشیم و با کارهای کارشناسی دقیق، نقاط ضعف یک برنامه را برای تدوین برنامه بعدی مدنظر قرار دهیم و گرفتار یک دور باطل نشویم. این رویکرد در سطح کلان در وزارتخانه ‌ ای به بزرگی وزارت صنعت، معدن و تجارت قطعا سخت و پیچیده خواهد بود، اما امکان ‌ پذیر است. در یک کلام می ‌ توان گفت راه این نقشه بسیار دور اما نزدیک می ‌ نماید. اگر اهداف ‌ مان محقق نشده یا نمود ظاهری ندارند، قطعا دلایلی دارد پس بهتر است از یک جایی به بعد، دقیق ‌ تر اهداف ‌ مان را تعریف و زیرشاخه ‌ های این اهداف را به ‌ صورت جزئی ‌ تر پیگیری کنیم.