در سال‌های اخیر، شاهد ابلاغ دستورالعمل‌های متعددی از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت برای تنظیم بازار فولاد بوده‌ایم که همگی به سرنوشت مشابهی دچار شده‌اند. بسیاری از تولیدکنندگان فولاد ضمن مثبت ارزیابی کردن جایگاه بورس برای کشف قیمت، سیاست عرضه کامل محصولات در این زنجیره را اشتباه و حتی نشدنی می‌دانند.

عرضه کل زنجیره فولاد در بورس کالا

براساس ابلاغیه جدید وزارت صنعت، معدن و تجارت تمامی کنسانتره آهن و گندله تولیدی واحدها (به‌حز خودمصرف) مشمول عرضه اجباری در بورس کالاست. این ابلاغیه از چهارشنبه اول دی‌ماه لازم‌الاجراست. گفتنی است تناژ قابل‌عرضه در بورس کالا برای کنسانتره آهن ۱۳ میلیون تن و گندله ۱۶ میلیون تن برآورد می‌شود که ارزش روز آن معادل ۹۷.۲ هزار میلیارد تومان یا ۴ میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود.

گفتنی است پیش ‌از این، آهن اسفنجی و فولاد نیز مشمول عرضه اجباری در بورس کالا شده و با این برنامه جدید، کل زنجیره فولاد در بورس عرضه خواهد شد. در همین حال باید خاطرنشان کرد، قرار است به‌زودی مقدمات عرضه سایر محصولات تولیدشده در این زنجیره نیز در بورس کالا فراهم شود.

حامد سلطانی‌نژاد مدیرعامل بورس کالای ایران درباره برنامه‌های توسعه فعالیت این مجموعه گفت: درصدد هستیم به‌تدریج کل زنجیره فولاد که دغدغه مجلس شورای اسلامی هم هست را به بورس کالا وارد کنیم و معاملات کل زنجیره فولاد در بورس کالا انجام شود.

وی افزود: در حوزه کیفی هم سراغ ابزارهای جدید در بورس کالا رفتیم، هم گواهی سپرده کالایی را در محصولات گوناگون توسعه خواهیم داد و هم برای استفاده از ابزار قرارداد آتی و قراردادهای بلندمدت که اطمینان از تامین مواد اولیه به‌وجود می‌آورند، اقدام خواهیم کرد.

سلطانی‌نژاد گفت: در بورس کالا دلال نداریم و تاکید می‌شود، افرادی که در بورس کالا اقدام به خرید مواد اولیه می‌کنند، عمدتا تولیدکنندگان صنایع پایین‌دستی هستند که وقتی محصول خود را برای مثال، شمش فولادی خریداری کردند باید میزان تولید میلگرد از آن شمش فولادی را در سامانه جامع تجارت ثبت کنند.

نقاط قوت و ضعف

ابوذر انصاری، کارشناس بازار کالایی در گفت‌وگو با صمت و در ارزیابی عرضه ۱۰۰ درصدی محصولات تولیدشده در زنجیره فولاد در بورس کالا عنوان کرد: در طول سال‌های اخیر، بارها شاهد وضع قوانین و دستورالعمل‌های گوناگون از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت بوده‌ایم، با این وجود، اغلب این ابلاغیه‌ها اجرایی نمی‌شوند. در حالت کلی می‌توان این‌طور ادعا کرد که صدور ابلاغیه دشوار نیست، بلکه اجرای آن اهمیت دارد و با دشواری همراه می‌شود.

وی افزود: در حالت کلی می‌توان این‌طور ادعا کرد که عرضه ۱۰۰ درصدی محصولات در بورس کالا نقاط قوت و ضعفی دارد. در درجه نخست و برای تشریح انتقادهایی که نسبت به این ابلاغیه‌ها مطرح می‌شود باید تاکید کرد برخی از واحدهای تولیدکننده محصولات گوناگون در زنجیره فولاد، قراردادهای بلندمدت برای فروش محصولات خود دارند و با این ابلاغیه در اجرای تعهدات خود دچار مشکل خواهند شد. در مواردی هم برخی از حلقه‌های تولید در قالب تهاتر با هم مبادله می‌کنند و این واحدها درنتیجه چنین شرایطی با چالش روبه‌رو خواهند شد.

این کارشناس بازار کالایی با اشاره به نقاط قوت بهره‌مندی از بورس کالا به‌عنوان مرجعی برای تمامی معاملات زنجیره فولاد، خاطرنشان کرد: عرضه ۱۰۰ درصدی محصولات تولیدشده در زنجیره فولاد در بورس کالا مزیت‌هایی دارد؛ از جمله آنکه معاملات در بستری شفاف انجام می‌شود. در همین حال، امکان رصد معاملات فراهم می‌شود اما همچنان امکان‌پذیربودن یا نبودن این طرح جای بحث و سوال وجود دارد.

انصاری افزود: البته فروش ۱۰۰ درصدی سیمان در بورس کالا طی ماه‌های اخیر تجربه‌شده و نتایج مثبتی را به‌دنبال داشته است. کما اینکه سیاست یادشده زمینه بازگشت آرامش به بازار خریدوفروش این محصول ساختمانی را فراهم کرده است. به‌علاوه آنکه باید تاکید کرد بورس کالا با راه‌اندازی ابزارهای جدید، درصدد است بستر مناسبی برای اجرای چنین طرح‌هایی فراهم کند. به‌عنوان مثال، درحال‌حاضر، امکان خرید اعتباری محصولات از بستر بورس کالا وجود دارد؛ یعنی معاملات لزوما نقد نیستند و درنتیجه عرضه‌کننده می‌تواند با خریدار توافق کند و تسویه پولی در بلندمدت انجام شود.

این کارشناس بازار کالایی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه برخی از فعالان صنعت فولاد اعتقاد دارند عرضه ۱۰۰ درصدی فولاد به منزله حذف برخی اصناف و فعالان پایانی این زنجیره است، گفت: استفاده از ابزارهای جدید بورس کالا همچون سپرده‌های کالایی، راه‌حل رفع این چالش به‌نظر می‌رسد. به‌علاوه آنکه در طول ماه‌های گذشته سابقه عرضه سیمان در بورس کالا را داشته‌ایم و امکان مدیریت تمام این موارد ایجاد شده است.

انصاری افزود: با وجود تمام نقاط مثبتی که عرضه محصولات در بورس کالا به‌دنبال دارد اما به اعتقاد من عرضه ۱۰۰ درصدی این محصولات از بستر یادشده، راهکار درستی به‌نظر نمی‌رسد. در واقع بهترین راهکار این است که میزان دقیق نیاز کشور به محصولات هر حلقه از زنجیره فولاد مشخص و تولیدکنندگان موظف شوند فقط بخشی از محصولات تولیدی خود را در بورس کالا به فروش برسانند.

وی درباره دلایل مقاومت فعالان صنعتی در زمینه اجرای چنین دستورالعمل‌هایی، گفت: شفافیت برای فعالان صنعتی دشوار است و همین موضوع نیز مقاومت آنها را برای حضور در این بازار افزایش می‌دهد. به‌علاوه آنکه فعالان صنایع پایین‌دستی فولاد همواره نسبت به شرایط اعتراض دارند اما راه‌حلی مبتنی بر در نظر گرفتن حقوق تمام طرفین این معامله هم ارائه نمی‌دهند.

انصاری در پایان تاکید کرد: اجرای یک دستورالعمل از ابلاغ آن اهمیت ویژه‌تری دارد. تجربه حکایت از آن دارد که وزارت صنعت، معدن و تجارت در اجرای چنین مصوباتی، به‌ویژه برای زنجیره فولاد، در نهایت موفق نخواهد بود. کما اینکه این نخستین‌باری نیست که عرضه ۱۰۰ درصدی محصولات گوناگون در زنجیره فولاد اجباری می‌شود؛ در دولت گذشته نیز با ابلاغ معاون رئیس‌جمهوری این طرح، عرضه ۱۰۰ درصدی محصولات مطرح شد اما در اجرا موفقیت‌آمیز نبود. در نهایت نیز ابزارهای کافی برای اجبار به اجرای چنین قوانینی وجود ندارد، چراکه به هرحال توقف تولید یا صادرات امکان‌پذیر نیست. بنابراین انتظار می‌رود چنین مواردی با چانه‌زنی میان تولیدکنندگان در حلقه‌های گوناگون زنجیره تولید و همچنین دولت برطرف شود اما متاسفانه سیاست‌گذاران جدید در وزارت صنعت، معدن و تجارت تاکنون به تعامل برای رفع چالش‌ها رو نیاورده‌اند.

ضرر جبران‌ناپذیر صنایع

آنوش رحام، دبیر سندیکای تولیدکنندگان لوله و پروفیل فولادی در گفت‌وگو با صمت و در ارزیابی روند عرضه ۱۰۰ درصدی محصولات تولیدشده در زنجیره فولاد در بورس کالا، گفت: امکان عرضه ۱۰۰ درصدی همه محصولات تولیدشده در زنجیره فولاد در بورس کالا وجود ندارد. این چالش به‌ویژه برای حلقه‌های نهایی که خریدار آن اصناف یا مردم هستند، پررنگ‌تر می‌شود، چراکه نمی‌توان شبکه عظیم و سنتی اصناف را ملزم به خرید از بورس کرد.

وی افزود: به‌علاوه آنکه، بورس بستری برای ارتقای سطح شفافیت، کشف نرخ و رقابت است اما راهکاری برای مدیریت میان عرضه و تقاضا ارائه نمی‌دهد. با این وجود، گویی سیاست‌گذاران به‌دنبال آن هستند تا از بورس کارکرد لجستیکی حاصل شود. بنابراین نمی‌توانیم کل زنجیره تامین کشور اعم از فولاد، پتروشیمی، مواد اولیه، کالاهای واسطه‌ای و میانی و نهایی را در بورس عرضه کنیم.

رحام گفت: حداقل ۱۰ هزار رشته فعالیت صنعتی در رده کارگاه‌های کوچک مقیاس هستند. این کارگاه‌ها مواد اولیه تولید خود را متناسب با سفارش تولید، از بورس کالا خریداری می‌کنند و درنتیجه این واحدها با تغییر شرایط و الزامات جدید وزارت صنعت، معدن و تجارت، در روند فعالیت و خریدهای خود با چالش‌های جدی روبه‌رو خواهند شد.

وی درباره اینکه مقررشده با بهره‌مندی از ابزارهای جدید در بورس کالا، این چالش برطرف و امکانی برای خرده‌فروشی فراهم شود، گفت: چنانچه امکان خرید خرد هم در بورس فراهم شود، می‌توان ادعا کرد بورس کالا از رسالت اصلی خود فاصله گرفته است و گویی که بورس را به سیستم فروش برخط تغییر داده‌ایم. درواقع باید اقرار کرد این اقدامات درنهایت به شفافیت منتهی نمی‌شوند. دبیر سندیکای تولیدکنندگان لوله و پروفیل فولادی افزود: مسئولان و تصمیم‌گیران در وزارت صنعت، معدن و تجارت باید اهداف خود از اجرای چنین ابلاغیه‌هایی را اعلام و در همین حال خروجی موردنظر را تبیین کنند. آیا اجرای چنین ابلاغیه‌ای تاثیری بر بهبود تولید دارد؟ زمینه رشد اشتغالزایی را فراهم می‌کند؟ امکان کنترل قیمت‌ها را مهیا می‌کند؟ نظام توزیع را بهبود می‌بخشد؟ یا درنهایت تنها بار مشکلات صنایع را بیشتر می‌کند.

رحام با اشاره به نظام توزیع فولاد در کشور گفت: بازار، وظیفه توزیع محصولات فولادی را در کشور بر عهده دارد. این محصولات در ۳ منطقه شهری تهران خریدوفروش می‌شوند و نیاز کل کشور به محصولات فولادی را تامین می‌کنند. نمی‌توان این ۳ منطقه با بیش از چند صد هزار موقعیت شغلی را به یک ساختمان و یک تابلو منتقل کرد. به‌ویژه آنکه محصولات فولادی از تنوع قابل‌توجهی برخوردار هستند و امکان عرضه تمامی این محصولات روی تابلو بورس وجود ندارد.

بسیاری از محصولات فولادی به‌قدری متنوع هستند که تولید آنها سفارشی انجام می‌شود و درنتیجه فروش آن در بورس، فاقد معنی و اعتبار است. کما اینکه بررسی تجربه جهانی نیز حکایت از آن دارد که بورس کالا در هیچ جای دنیا چنین کارکردی ندارد. گویا مسئولان علاقه ندارند با ریسک‌های تلاطم بازار، افزایش نرخ و ریسک‌های حاصل از نوسانات بازار روبه‌رو شوند؛ بنابراین با فرار روبه‌جلو با کمک بورس کالا به‌دنبال آن هستند که بروز مشکلات را به تعویق بیندازند. با این وجود، بورس کالا راه‌حل مناسبی برای حل مشکلات کنونی نیست.

وی در پایان گفت: به اعتقاد من مسئولان با اجرای موارد یادشده فقط مرتکب خطای راهبردی بزرگی می‌شوند که درنهایت به نابودی بسیاری از کسب‌وکارها منجر خواهد شد. این اقدامات مخرب، تنها با هدف تنظیم بازار انجام می‌شود. ضرر و زیان ناشی از این سیاست‌ها در آینده نه‌چندان دور بروز می‌کند که شاید دیگر فرصتی برای جبران هم نمانده باشد.

سخن پایانی

بورس کالا، ابزاری برای تقابل میان عرضه و تقاضا و کشف نرخ در بستری شفاف است. این مکانیسم در سال‌های اخیر برای کشف نرخ فلزات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شده است. با توجه به‌شدت گرفتن التهاب در روند خریدوفروش فولاد در سال‌های اخیر و تحت‌تاثیر شرایط نامساعد اقتصادی، این ابزار بیش از پیش موردتوجه است، تاجایی که مسئولان به‌دنبال آن هستند که عرضه ۱۰۰ درصدی محصولات تولیدشده در زنجیره فولاد را در بورس کالا اجباری کنند. با این وجود، بسیاری از تولیدکنندگان با این طرح مخالف هستند و همین موضوع، اجرایی شدن این طرح را زیر سوال می‌برد.