وجود ذخایر معدنی سرشار در کشور

 زنجیره معدن و صنایع‌معدنی در دنیا به 2 فاز اکتشاف و استخراج و فرآوری تقسیم‌بندی می‌شود. باتوجه به ارقام بالای سرمایه‌گذاری در این بخش، اغلب کشورها برای جذب نقدینگی و توسعه به‌سمت تاسیس شرکت‌های چندملیتی یا جذب سرمایه‌گذاری خارجی روی آورده‌اند. سرمایه‌گذاری خارجی در این حوزه با هدف استحصال و برداشت منابع‌طبیعی، سرمایه‌گذاری در بازار هدف، ارتقای بهره‌وری یا به‌صورت استراتژیک انجام می‌شود، اما ایران به‌دلیل تحریم‌ها باوجود اینکه یکی از غنی‌ترین منابع‌طبیعی جهان را دارد، نتوانسته است آن‌طور که باید، از این فضا بهره جوید و سهم تولید ناخالص داخلی خود را افزایش دهد. وجود ذخایر زیاد مواد معدنی، به‌ویژه فلزات غیرآهنی، این فرصت را برای بخش معدن و صنایع‌معدنی کشور ایجاد کرده است تا با انجام اکتشافات گسترده و پیشرفته و استخراج این فلزات و فرآوری آنها باعث درآمدزایی و رشد اقتصادی شود. فلزاتی همچون مس، نیکل و روی در کشورهای پیشرو معدنی از اهمیت بسیاری برخوردار هستند. از لحاظ میزان ذخایر فلزات غیرآهنی، رگه‌های چشمگیری از مس، طلا، نیکل، سرب و روی را داریم. در واقع به‌علت وجود ذخایر مطلوب این مواد معدنی، استخراج و فرآوری آنها برای کشور از اهمیت زیادی برخوردار است. در حوزه تولید کاتد مس و شمش‌های سرب و روی نیز جزو ۱۰ کشور برتر دنیا هستیم. بنابراین ایران، هم از نظر میزان ذخایر و هم از نظر استخراج و فرآوری فلزات غیرآهنی در عرصه بین‌الملل دارای مزیت اقتصادی است. کمربند فلززایی فلزات غیرآهنی از شمال‌غرب تا جنوب‌شرق کشور کشیده شده است. به‌صورت سطحی در این مناطق از ایران اکتشافات کامل انجام گرفته و ظرفیت معدنی ایران مشخص شده است که از ظرفیت بالای معدنی کشور حکایت دارد. اما حفاری‌های لازم و عمیق و پروازهای ژئوفیزیکی در فواصل کم انجام نشده و همچنین از روش‌های نوین اکتشافی برای انجام اکتشافات تفصیلی استفاده نشده است. هر ماده معدنی و هر عنصری برای کشف‌ شدن به مدل‌ها و تجهیزات خاص خود نیاز دارد؛ اما در ایران تنوع زیادی در روش‌های اکتشافی وجود ندارد. بیشتر سرمایه‌گذاری‌های اکتشافی در حوزه سنگ‌آهن انجام شده؛ اما در چند سال اخیر توجه شرکت‌های خصوصی به فلزات غیرآهنی بیشتر شده است، بنابراین اکتشافات سطحی انجام‌گرفته تنها ظرفیت زیاد کشور در حوزه فلزات غیرآهنی را نشان می‌دهد.

ذخایر فلزی و غیرفلزی در ایران

ایران در بخشی از منطقه زمین‌شناسی قرار گرفته که به بهشت گوهرشناسان معروف است و یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر انواع ذخایر سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی جز الماس است که از جمله آنها می‌توان به اوپال، سیترین، آمتیست، عقیق، فیروزه، ژاسپر، بریل، انواع کوارتز، اپیدوت، گارنت، کریزوکلا و تورمالین اشاره کرد. این سنگ‌ها انوع قیمتی و نیمه‌قیمتی را تشکیل می‌دهند.  هم‌اکنون در ۲۰ استان کشور، گوهرسنگ‌هایی شناسایی شده‌اند، ایران جزو ۸ کشور برتر جهان از نظر بیشترین مقدار ذخیره و رتبه ۵ جهان در تنوع سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی جهان است. در زمینه تراش و فرآوری گوهرسنگ‌ها، کشورمان جایگاه بالایی ندارد و باتوجه به عده محدودی که در بخش نگین‌تراشی و تراش هنری سنگ‌ها مشغول هستند، در واقع سهم ایران از ارزش‌افزوده این مواد معدنی اندک است، در حالی که بازار مصرفی بزرگی در کشور وجود دارد و نیازمند محصولات تولیدی این بخش است. ایران با داشتن ظرفیت‌های بالقوه معدنی و شناسایی بیش از ۴ میلیارد تن ذخایر سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی از مجموع ذخایر ۶۰ میلیارد تن کل ذخایر مواد معدنی شناسایی‌شده قطعی و احتمالی از ۲۰۰ زون شناسایی‌شده گوهرسنگ‌های مربوط به ۱۴ استان کشور، جزو ۸ کشور مطرح جهان از نظر بیشترین میزان ذخیره گوهرسنگ‌ها است. با اجرای موفقیت‌آمیز طرح تحول زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایرمعدنی کشور که اکنون نزدیک به 3 سال از زمان اجرای آن می‌گذرد، شناسایی و اکتشاف ذخایر بزرگ فلزی و غیرفلزی در مناطق اجرای پروژه نزدیک است. میزان سرمایه‌گذاری و روند تامین منابع مالی دولت در حوزه انجام عملیات تولید اطلاعات پایه زمین‌شناسی و اکتشاف ذخایرمعدنی که برعهده حاکمیت است، طی 2 سال اخیر، بهبود نسبی یافته، اما فاصله زیادی با کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته دارد که در صورت افزایش این سرمایه‌گذاری، به‌طورقطع شاهد شناسایی ذخایر بزرگ معدنی، حتی در کلاس جهانی نیز خواهیم بود.

ایران در جمع 15 تولیدکننده موادمعدنی جهان

کشور ایران یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین تولیدکنندگان مواد معدنی در دنیا با رتبه ۱۵ جهانی است. براساس اکتشافات انجام‌گرفته، ذخایر ایران در رتبه سوم آسیا پس از چین و هند قرار دارد. 5فلز آلومینیوم، مس، نیکل، مولیبدن و نقره که بیشترین مصرف را در فرآیند کم‌کربن دارند، فلزات ثروت‌زای دنیا محسوب می‌شوند و ایران با دارا بودن رتبه ۱۵ در ذخایر معدنی در جهان و اول در منطقه، باید به‌سمتی برود که در برنامه کاری اکتشاف خود، این عناصر را در دستور کار خود قرار دهد، ضمن آنکه در ایران ظرفیت هیدروژن خوبی وجود دارد،اما هنوز به‌خوبی از آن استفاده نشده است. صنایع مواد پیشرفته در اوایل دهه ۱۹۸۰ به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و پویاترین مباحث در تاریخ صنعت بین‌المللی ظهور یافت و همراه با آن نسل نوینی از مواد فلزی، سرامیکی، پلیمری و کامپوزیتی را معرفی کرد که به‌دلیل ساختار داخلی جدید و متفاوت، ایجاد کارکردهای برجسته و بی‌نظیر برای محصولات را امکان‌پذیر کرده است. براساس اکتشافات انجام‌گرفته، ذخایر ایران در رتبه سوم آسیا، پس از چین و هند قرار گرفته است.

مشکلات پیش‌روی معدنکاران

امروزه بخش معدن دنیا در حال حرکت به‌سمت معدنکاری هوشمند است تا بتواند هزینه‌های تولید را کاهش داده و بهره‌وری در این بخش را افزایش دهد، اما بخش معدن ایران باوجود عقب‌ماندگی چندساله در حوزه اکتشافات که حالا باید آن را به‌موازات هوشمندسازی پیش ببرد، در حال ورود به بحران دیگری به نام نیروی انسانی متخصص است؛ در واقع نیروی کار ارزان و متخصص که یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های کارفرمایان معدن و صنایع‌معدنی به‌شمار می‌رود و در کشور ما کاملا در دسترس است، به یک چالش عمومی تبدیل شده است.

بدون شک بخش معدن برای تامین نیاز خود باید سراغ نیروهای متخصص در کشورهای دیگر برود و واردات خدمات فنی و مهندسی را در دستور کار قرار دهد؛ این در حالی است که تامین ارز در حوزه‌های مختلف با مشکل همراه است، اما بخش معدن برای تامین نیروی انسانی خود باید سراغ نیروهای کشورهای دیگر رفته و در این زمینه سرمایه‌گذاری کند و شاید عبور از بحران نیروی انسانی، نیازمند همکاری‌های دوجانبه بین بخش معدن و دانشگاه‌ها و مراکز علمی باشد تا با پیوند هرچه بیشتر این دو و ایجاد مشوق‌های مختلف بتواند نیروی انسانی متخصص را در این بخش به‌کار گیرد و قطعا این موضوع عزم جدی می‌طلبد که بی‌توجهی به آن و عدم‌رسیدگی در زمان مناسب، منجر به فرصت‌سوزی و صرف هزینه بیشتر می‌شود.

در حال‌ حاضر فرسودگی ماشین‌آلات معدنی یکی از مهم‌ترین معضلات بخش معدن به‌شمار می‌رود و باتوجه به برخورداری ایران از معادن مختلف، بارها بر ضرورت نوسازی این بخش حیاتی تاکید شده است. در این راستا موانع و مشکلاتی در تامین ماشین‌آلات داخلی و وارداتی وجود دارد؛ در بخش داخلی شرکت‌های بسیاری ادعای تولید ماشین‌آلات معدنی دارند در حالی که به‌هیچ‌عنوان از این توانایی برخوردار نیستند و میزان تولید ماشین‌آلات معدنی داخلی تناسبی با نیاز صنعت ندارد؛ در واقع براساس برآوردهای کارشناسی تا 4 سال آینده برای نوسازی ناوگان ماشین‌آلات معدنی حداقل به ۱۵هزار ماشین در حوزه معادن نیاز داریم.

گفته می‌شود برخی شرکت‌ها به‌طورعمده همان ماشین‌آلات وارداتی را مجدد در ایران مونتاژ می‌کنند و با قیمتی به‌مراتب بالاتر از قیمت‌های وارداتی در اختیار خریداران قرار می‌دهند. علاوه بر این، بدون‌شک تامین ارز برای ثبت‌سفارش باتوجه به بالا بودن نرخ ارز، از مهم‌ترین موضوعاتی است که می‌تواند در واردات ماشین‌آلات نو و کارکرده، مانع جدی ایجاد کند. کارشناسان می‌گویند، با تمام حمایت‌هایی که از تولید ماشین‌آلات معدنی داخلی شده و خواهد شد، تولید داخل به‌لحاظ کمی و کیفی، پاسخگوی نیاز کشور نیست، همچنین تنوع محصولات و تجهیزات ماشینی ساخت داخل بالا نیست و حتی اگر این تنوع بالا باشد هم، کفاف نیاز معادن کشور را نمی‌دهد. برای مثال وقتی درباره تجهیزاتی مانند بیل مکانیکی یا لودر صحبت می‌شود، ایران نیازمند سایزهای مختلف بیل مکانیکی برای استفاده در مقیاس‌های متفاوت معدن است. به‌عقیده معدنکاران، تولید ماشین‌آلات معدنی درون کشور به‌صرفه نیست و ایران برای کاهش نرخ تمام‌شده ماده‌معدنی در ابتدای زنجیره معدن، نیازمند ماشین‌آلات عمومی است که در حوزه معدن فعالیت می‌کنند که این مهم در ایران دنبال نمی‌شود و ماشین‌های عمومی در معدنکاری وجود ندارند و زمانی‌که شرکت‌های بزرگی هستند که تولید ماشین‌آلات فوق‌پیشرفته معدنی را برعهده دارند، تولید ماشین‌آلات در این بخش در کشور توجیه اقتصادی ندارد.

سخن پایانی

ایران باوجود دارا بودن معادن سرشار، مشکلات و چالش‌هایی را در مسیر اکتشاف و استخراج دارد. یکی از مهم‌ترین مشکلات معدنکاری، تامین نیروی انسانی است که اکنون به چالش اصلی تبدیل شده است. همچنین، ماشین‌آلات قدیمی نیز یکی دیگر از چالش‌های معدنکاری است.