طی سال‌های گذشته علاوه بر اثرگذاری معدن و صنایع معدنی بر اقتصاد، توسعه پایدار نیز موردتوجه سیاست‌گذاران قرارگرفته است. منظور از توسعه پایدار توجه همه‌جانبه به این فرآیند ضمن در نظر گرفتن حقوق نسل‌های آینده است. فعالیت در حوزه معدن و صنایع معدنی علاوه بر نقاط قوتی که دارد می‌تواند با اثرات مخرب محیط‌زیستی نیز همراه باشد؛ بنابراین فرآیند توسعه در این بخش باید با در نظر گرفتن اثرات این دست اقدامات بر جوامع انسانی، محیط‌زیست و زندگی آیندگان همراه باشد.

اشتغالزایی پایدار، توجه به حقوق محلی‌ها و تلاش برای ارتقای سطح زندگی آنها، جلوگیری از تخریب محیط‌زیست و وارد شدن آسیب به‌ گونه‌های گیاهی و جانوری از مهم‌ترین مسائل مطرح در توسعه پایدار بخش معدن و صنایع معدنی هستند. در همین حال انتظار می‌رود جانمایی، افزایش ظرفیت و تلاش برای تولید در صنایع براساس شناختی درست باشد تا این تولید ادامه‌دار بوده و آسیبی به سایر ذی‌نفعان وارد نکند.

توسعه پایدار اتفاقی نیست

کیومرث فتح‌اله کرمانشاهی، کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با صمت و در پاسخ به سوالی مبنی بر الزامات توسعه پایدار صنایع به‌ویژه در بخش معدن و صنایع وابسته به آن و جایگاه این مفهوم در روند توسعه کشور، گفت: توسعه پایدار یک جز یا یک شاخه از فرآیند توسعه است. توسعه در حالت کلی ذیل اجرای چندین عامل اصلی محقق می‌شود.

این فرآیند از آموزش در سطوح گوناگون آغاز می‌شود. همراهی مردم با فرآیند توسعه در سایه شناخت آغاز می‌شود و در ادامه موضوعات دیگری همچون شفافیت، اطلاع‌رسانی، همراهی رسانه‌ها و... موضوعیت می‌یابند.

وی در ادامه افزود: برنامه‌ریزی، پلن و استراتژی زمینه‌ساز توسعه پایدار است. به‌عنوان مثال، طرح آمایش سرزمین و توسعه براساس امکانات و مزیت‌ها یکی از پایه‌های اصلی توسعه پایدار است.

برای احداث صنایع در گام نخست باید ظرفیت‌های کشور بررسی شود و در ادامه اقدام به احداث و توسعه کرد. به‌عنوان مثال، تجربه ۵۰ ساله کشور در صنعت خودروسازی حکایت از آن دارد که ایران خودروساز خوبی نیست؛ درنتیجه می‌تواند فرآیند توسعه را در جهت دیگری سامان‌دهی کند.

کرمانشاهی با اشاره به اینکه فولادسازی صنعتی مادر و یکی از صنایعی است که در آن مزیت داریم، گفت: با وجود تمام ظرفیت‌هایی که برای فولادسازی در کشور وجود دارد؛ این صنعت در مسیر درستی احداث نشده است. فولاد صنعتی آب‌بر است با این وجود، شاهد احداث واحدهای متفاوتی از این صنعت در استان‌های خشک و کم‌آب کشور بوده‌ایم.

این دست اقدامات اغلب سیاسی هستند و بهانه اشتغالزایی و... اجرایی می‌شوند اما نه‌تنها زمینه‌ساز توسعه پایدار نیست، بلکه در ادامه چالش‌های متعددی را برای آن منطقه به‌دنبال دارد. درواقع ما در این سال‌ها به الزامات توسعه پایدار آن‌طور که باید توجه نکرده‌ایم.

این کارشناس اقتصاد خاطرنشان کرد: توسعه پایدار اتفاقی نیست، بلکه با نقش، طرح و برنامه محقق خواهد شد. در همین حال باید نهادهای گوناگون و تصمیم‌گیر هماهنگ باشند.

متاسفانه در مواردی شاهد هستیم نه‌تنها هماهنگی میان سیاست‌گذاران وجود ندارد، بلکه انواع اقدامات لجبازانه میان تصمیم‌گیران خود به مانعی اساسی در مسیر توسعه بدل می‌شود.

کرمانشاهی گفت: از مجموع موارد یادشده این‌طور برداشت می‌شود که توسعه نیاز به برنامه‌ریزی دارد. توسعه پایدار صنایع نیز شرایطی حاصل می‌شود که مسیر پیشرفت براساس برنامه طرح‌ریزی شود.

مزیت‌ها را در نظر بگیرید

وی در پاسخ به سوالی مبنی بر ارزیابی روند توسعه در کشور و حرکت در مسیری پایداری، گفت: در طول سال‌های گذشته شاهد نگارش انواع برنامه‌ها برای توسعه بوده‌ایم اما هر دولتی سر کار آمده، بدون توجه به برنامه‌های موجود، سلیقه‌ای عمل کرده است. به‌عنوان مثال، اقدام به بازگشایی واحدهای تعطیل‌شده تولیدی کرده‌اند، بدون آنکه علت اصلی توقف فعالیت در صنایع بررسی شود.

در واقع فرآیند توسعه در کشور ما فدای سیاسی‌کاری شده است. در چنین موقعیتی همچنان از دولتمردانی که به‌زودی سکان اداره امور کشور را بر عهده می‌گیرند انتظار می‌رود با توجه به طرح آمایش سرزمین و استراتژی‌های توسعه‌ای و مزیت‌هایی که کشور دارد، حرکت کنند.

این کارشناس اقتصاد با اشاره به عملکرد توسعه در صنعت فولاد کشور گفت: انتقادهای قابل‌توجهی به روند توسعه این صنعت در کشور وارد است. چین در مقام بزرگ‌ترین تولیدکننده، واردکننده و صادرکننده این فلز استراتژیک، تمامی صنایع خود را در مرکز و به‌طرف شرق کشورش، متمرکز کرده است.

اما نقشه پراکندگی فولاد در ایران حکایت از آن دارد که در تمامی نقاط کشور واحدی فولادی احداث‌شده است.

بسیاری از این واحدها بدون توجه به الزامات جانمایی، تامین آب و مواد اولیه و... و تنها تحت‌تاثیر فشار نمایندگان مجلس یا احزاب سیاسی احداث‌شده‌اند. بی‌توجهی به پیش‌نیازهای اولیه در مسیر احداث صنایع، توسعه فولاد را متاثر کرده است.

در چنین شرایطی نه‌تنها پیشرفتی حاصل نشده، بلکه درجا زده‌ایم. شاید ظرفیت تولید در صنایع مختلف رشد داشته اما کمیت تولید تنها اصل موجود در مسیر توسعه نیست و عملا انتقادات قابل‌توجهی به کیفیت مسیر توسعه وارد است.

رشد تولید در محاصره بی‌برنامگی

منصور یزدی‌زاده، مدیرعامل شرکت ذوب آهن اصفهان در گفت‌وگو با صمت ضمن انتقاد به روند توسعه در زنجیره فولاد و بی‌توجهی به شاخصه‌های رشد پایدار در این صنعت گفت: در افق ۱۴۰۴ تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری شده است.

با وجود ظرفیت‌سازی‌های انجام‌شده برای تولید فولاد در طول سال‌های گذشته، چنانچه تکمیل این زنجیره در سایر حلقه‌های تولید موردتوجه قرار نگیرد، در سال‌های آینده با چالش‌های دیگری روبه‌رو خواهیم شد.

علاوه بر این، زیرساخت‌های کشور در حوزه حمل‌ونقل، آب و انرژی نیز کفاف نیاز صنایع را نمی‌دهد و باید فکری برای توسعه و تکمیل آنها کرد.

در واقع توسعه صنعت فولاد در مسیر پایداری سازمان‌دهی نشده است. در این میان، گستردگی بخش معدن، صنایع معدنی و فولاد نیز بر بار چالش‌های این حوزه افزوده است. در چنین شرایطی می‌توان با اولویت‌بندی و واگذاری این مسائل به حوزه‌های گوناگون و مدیران، زمینه رفع این چالش‌ها را فراهم کرد.

در همین حال مسئولان باید بر رفع کمبودهای یادشده متمرکز باشند و توسعه همگون در حوزه‌های مختلف را بر رشد ظرفیت‌سازی ارجح بدانند. وی در ادامه خاطرنشان کرد: در حال‌حاضر تعادل در زنجیره فولاد از میان رفته است. فعالان معدنی معتقدند سودآوری تولید در این زنجیره به حلقه‌های انتهایی اختصاص دارد؛ بنابراین به فولادسازی روی آورده‌اند.

در همین حال، بخشی از پایین‌دستی‌های نیز اعتقاد دارند منافع این زنجیره به حلقه‌های ابتدایی اختصاص دارد و از این‌رو به فعالیت‌های معدنکاری روی آورده‌اند. انتظار می‌رود این مباحث به‌طور کامل و با دقت نظر بررسی و تصمیماتی مناسب اتخاذ شود تا در نهایت شاهد بازگشت تعادل به این زنجیره باشیم.

یزدی‌زاده گفت: تدوین و جاری‌سازی سند جامع و متوازن توسعه زنجیره فولاد کشور، توسعه زیرساخت‌های اکتشاف و استخراج مواد معدنی آهن‌دار، توسعه سیستم حمل‌ونقل جاده‌ای و ریلی کشور، ایجاد ساختارهای مناسب مبادی مبادلاتی و تجهیز بنادر به صورت استاندارد، افزایش بهره‌وری در جهت کاهش نرخ تمام‌شده محصولات و به‌دنبال آن افزایش رقابت‌پذیری، استفاده از فناوری نوین در تولید فولاد با استفاده از فرصت ناشی از رفع تحریم بین‌المللی، کاهش موانع گمرکی و صادراتی همراه با استانداردهای سازمان تجارت جهانی، افزایش ضرایب حمایتی دولت از صادرکنندگان فولادی به جهت جذب سرمایه‌های ارزی و توسعه روش‌های مدیریت بازار برای گسترش و نفوذ در بازارهای منطقه از مهم‌ترین راهکارهایی هستند که می‌توان با تکیه بر آنها زمینه رفع کاستی‌های موجود در زنجیره فولاد را برطرف کرد.

احترام به محیط‌زیست

این فعال صنعت فولاد در پاسخ به سوالی درباره آلایندگی و اثرات مخرب صنعت فولادسازی بر محیط‌زیست و راهکارهای کاهش این آلایندگی‌ها در مسیر توسعه پایدار و توجه به آیندگان گفت: پایه بسیاری از فرآیندهای موجود در صنعت فولاد از نوع فرآیندهای احتراقی است؛ بنابراین مصرف منابع انرژی و به تبع آن تولید گازهای حاصل از احتراق اجتناب‌ناپذیر است. فرآیند تولید در صنعت فولاد نیز مانند تمام فعالیت‌های صنعتی، خدماتی و...، دارای پیامدهای زیست‌محیطی است.

چنانچه این پیامدها کنترل نشوند می‌توانند زمینه وارد آمدن آسیب به محیط‌زیست را فراهم کنند. با این وجود باید خاطرنشان کرد اگرچه تولید عوامل آلاینده در طی فرآیندهای تولیدی در صنعت فولاد اجتناب‌ناپذیر است اما آنچه در این بین مهم است مدیریت عوامل آلاینده تولیدی ناشی از مصرف منابع انرژی در جهت کمینه‌سازی پیامدهای منفی زیست‌محیطی ناشی از آن است.

راهکارهای متعددی در این زمینه وجود دارد و بسیاری از فولادسازان کشور نیز ضمن احترام به طبیعت، شاخص‌های یادشده را موردتوجه قرار می‌دهند.

سخن پایانی

صنعت و اثرگذاری آن بر توسعه اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیست از مهم‌ترین بنیان‌های توسعه پایدار هستند. صنایع معدنی به‌ویژه در ایران با توجه به ذخایر غنی معدنی و انرژی موردتوجه هستند و می‌توانند تاثیر بسزایی بر توسعه اقتصادی داشته باشند. اما باید اقرار کنیم مفاهیم توسعه پایدار آن‌قدر که باید در طول سال‌ها گذشته موردتوجه سیاست‌گذاران نبوده؛ بنابراین اصلاح این روند ضروری به‌نظر می‌رسد.